دیدار روسای سوریه با روسیه! پوتین چه در سر دارد؟
روزنو :روز گذشته در مسکو دو چهره‌ای که زمانی در دو سوی جبهه جنگ سوریه ایستاده بودند، مقابل هم نشستند؛ احمد الشرع، تروریست دیروز و رئیس‌جمهور تازه‌کار سوریه و ولادیمیر پوتین، حامی دیرین حکومت سرنگون‌شده اسد. دیدار رسمی‌شان آغاز فصل تازه‌ای در مناسبات قدرت میان دمشق و کرملین بود.
روز گذشته در مسکو دو چهره‌ای که زمانی در دو سوی جبهه جنگ سوریه ایستاده بودند، مقابل هم نشستند؛ احمد الشرع، تروریست دیروز و رئیس‌جمهور تازه‌کار سوریه و ولادیمیر پوتین، حامی دیرین حکومت سرنگون‌شده اسد. دیدار رسمی‌شان آغاز فصل تازه‌ای در مناسبات قدرت میان دمشق و کرملین بود. گفت‌وگوی دو رئیس‌جمهور تنها تلاشی دیپلماتیک نبود؛ بازتاب تغییر موازنه‌ای بود که در خودِ سوریه به‌روشنی دیده می‌شود، از پایگاه‌های روسی در لاذقیه تا بندر طرطوس.
در خیابان‌های شهر حُمیمیم، مغازه‌هایی با تابلو‌های روسی هنوز نشانه‌هایی از حضور گذشته نیرو‌های مسکو را حفظ کرده‌اند، اما در عمل، نشانی از رفت‌وآمد سربازان روس نیست. سال‌ها پس از مداخله نظامی کرملین در سوریه، جایگاه روسیه در این کشور فروکاسته است. بیشتر نیروهایش خاک سوریه را ترک کرده‌اند و پایگاه‌هایی که در دوران اسد پررفت‌وآمد بود، به سازه‌هایی خاموش بدل شده است. اکنون در دوران الشرع، مسکو باید در سرزمینی قدم بگذارد که دیگر زیر نفوذ مطلقش نیست. الشرع که زمانی فرمانده شورشیان اسلام‌گرایی بود که حکومت اسد را سرنگون کردند، از آغاز ریاست‌جمهوری‌اش کوشیده تعادل جدیدی میان استقلال داخلی و تعامل با قدرت‌ها برقرار کند.
او در دیدار با پوتین تأکید کرد سوریه آماده بازتعریف روابط خود با روسیه است، اما نه بر پایه گذشته پر از خون و بمباران، بلکه بر محور بازسازی، اقتصاد و حفظ حاکمیت ملی. در گفت‌و‌گو‌های مسکو، پوتین هم وعده داد از «ثبات و تمامیت ارضی سوریه» حمایت کند. او همچنین ابراز تمایل کرد توافق‌های اقتصادی دوران اسد بازنگری شود تا مسیر همکاری‌های تازه باز شود. با این حال، بسیاری از ناظران باور دارند روسیه اکنون بیش از هر چیز به حفظ دو پایگاه نظامی خود در سوریه فکر می‌کند؛ پایگاه هوایی حُمیمیم در لاذقیه و پایگاه دریایی طرطوس در ساحل مدیترانه. از سوی دیگر، دولت سوریه تأکید کرده است هرگونه فعالیت نظامی روس‌ها باید با اطلاع و نظارت دستگاه امنیتی دمشق انجام شود؛ نشانه‌ای از تغییر در توازن قدرت.
پوتین در پاسخ، وعده همکاری نظامی «در چارچوب احترام متقابل» را مطرح کرد، اما منابع دیپلماتیک می‌گویند کرملین هنوز در تلاش است اطمینان یابد که سوریه پایگاه طرطوس را به رقبای عرب یا غربی واگذار نخواهد کرد.
توازن تازه
روابط دمشق و مسکو در شرایطی دگرگون می‌شود که سوریه پس از سال‌ها انزوا، دوباره به نقشه سیاسی جهان عرب بازگشته است. دیدار الشرع از مسکو درست پس از گفت‌و‌گو‌های منطقه‌ای در قاهره و ریاض و همچنین مجمع عمومی سازمان ملل انجام شد؛ نشست‌هایی که با محوریت بازسازی غزه و توافق آتش‌بس با میانجیگری ایالات متحده برگزار شد.
سوریه می‌کوشد از این فضای جدید برای بازسازی اقتصاد و لغو تحریم‌ها بهره گیرد. در گفت‌و‌گو‌های پشت در‌های بسته، منابع نزدیک به دو هیئت گفته‌اند پوتین از الشرع خواسته تضمین دهد دمشق مانع فعالیت گروه‌های تندرو در مرز‌های جنوبی خواهد شد و ارتباطات اطلاعاتی با روسیه را حفظ می‌کند. در مقابل، دمشق خواستار تحویل بشار اسد و شماری از مقامات سابق شده است؛ چهره‌هایی که به اتهام جنایت جنگی در فهرست تعقیب بین‌المللی قرار دارند.
هرچند کرملین پاسخی روشن نداد، اما منابع روسی تأیید کرده‌اند که موضوع تحویل اسد در «سطح مشورتی» مطرح شده است. از منظر اقتصادی، مقام ارشد بندر طرطوس اعلام کرده است قرارداد واگذاری این بندر به شرکت اماراتی «دوبی پورتس ورلد» قطعی شده و این شرکت متعهد است ۸۰۰ میلیون دلار در زیرساخت‌های بندر سرمایه‌گذاری کند. این جابه‌جایی نماد روشنی از تغییر موازنه قدرت در مناسبات دمشق و مسکو است. در کنار آن، توافق‌های تازه‌ای برای صادرات گندم، فولاد و سوخت میان دو کشور امضا شد تا نیاز‌های فوری سوریه تأمین شود.
در سخنرانی پس از دیدار، الشرع گفت: «ما گذشته را فراموش نمی‌کنیم، اما آینده را بر‌اساس واقعیت می‌سازیم». این جمله به‌نوعی خلاصه مسیر تازه روابط سوریه و روسیه است. جامعه سوریه که هنوز از خاطره بمباران‌های روسی در حلب و ادلب زخم‌خورده است، با دیده تردید به بازگشت مسکو نگاه می‌کند. با این حال، فشار‌های اقتصادی و نیاز فوری به سرمایه‌گذاری، دولت جدید را ناگزیر کرده است تا به جای حذف روسیه، نقش آن را محدود و مدیریت کند.
تحلیلگران می‌گویند سفر الشرع بیش از آنکه نشانه وابستگی باشد، بیانگر بلوغ سیاسی دمشق است. اسلی آیدینتاسباس، پژوهشگر مؤسسه بروکینگز، گفت که الشرع با الگوی «موازنه قدرت‌ها» پیش می‌رود؛ الگویی که رجب طیب اردوغان سال‌ها برای حفظ استقلال ترکیه از غرب و شرق به کار گرفت. بنا بر گزارش رسانه‌های ترکیه، اردوغان در تماس تلفنی با پوتین پیش از سفر الشرع به مسکو، خواستار «انعطاف در برابر دولت جدید سوریه» شده بود.
پیامد‌های منطقه‌ای
در خاورمیانه متلاطم امروز، دیدار رهبران سوریه و روسیه فراتر از روابط دوجانبه معنا پیدا می‌کند. اسرائیل که از آغاز سقوط اسد با نگرانی اوضاع دمشق را دنبال می‌کرد، در هفته‌های اخیر چند بار مواضع نظامی سوریه را هدف گرفته است. ناظران می‌گویند اگر روسیه دوباره نقش ناظر مرزی در امتداد جولان را بپذیرد، شاید سطح تنش کاهش یابد. با این حال، بازگشت نظامیان روس به جنوب سوریه بدون رضایت کامل دولت جدید بعید به نظر می‌رسد.
در سطح غربی، اتحادیه اروپا و ایالات متحده واکنش محتاطانه‌ای نشان دادند. واشنگتن در بیانیه‌ای گفت از «هر گفت‌وگویی که به بازگشت ثبات و کاهش نفوذ ایران بینجامد» استقبال می‌کند، اما هشدار داد «همکاری نظامی گسترده‌تر با روسیه می‌تواند روند رفع تحریم‌ها را متوقف کند». با این حال، تحلیلگران باور دارند پوتین از دیدار با الشرع برای ارسال پیامی به غرب استفاده کرد: روسیه، حتی با دست‌های خالی، هنوز در بازی خاورمیانه حضور دارد.
در داخل سوریه، دولت الشرع می‌کوشد از روابط با مسکو برای جلب حمایت در شورای امنیت بهره ببرد. هنوز نام رئیس‌جمهور و وزیر کشور سوریه در فهرست تحریم‌های سازمان ملل به‌عنوان اعضای سابق القاعده و داعش باقی مانده است. پوتین وعده داد این پرونده‌ها را در شورای امنیت دنبال کند. در پایان دیدار، بیانیه مشترکی منتشر شد که در آن دو طرف بر «تداوم همکاری راهبردی» تأکید کردند، اما هیچ اشاره‌ای به مدت یا شکل حضور نیرو‌های روسی در خاک سوریه نشده بود. منابع نزدیک به وزارت دفاع سوریه می‌گویند اکنون هرگونه تحرک نظامی روس‌ها باید با هماهنگی نهاد‌های امنیتی دمشق انجام شود. این به آن معناست که نفوذ کرملین در سوریه دیگر یک‌طرفه نیست.
کارشناسان نظامی هشدار می‌دهند عقب‌نشینی کامل روسیه ممکن است خلأیی ایجاد کند که ترکیه یا اعراب آن را پر کنند. الشرع تاکنون تلاش کرده میان سه قدرت اصلی -آمریکا، روسیه و ترکیه- موازنه‌ای شکننده حفظ کند؛ رویکردی که اگرچه پرریسک است، اما در کوتاه‌مدت می‌تواند ثبات نسبی کشور را تضمین کند.
