شمارش معکوس نزدیک شدن به مکانیسم ماشه!

در حالی که روز‌شمار بازگشت تحریم‌ها و قطع‌نامه‌های شورای امنیت تک‌رقمی شده است، شاهد آخرین تکاپو‌های دیپلماتیک تهران و غرب هستیم. در این راستا، بعد‌از‌ظهر دیروز چهارشنبه، تماس تلفنی میان عباس عراقچی، وزیر امور خارجه با وزرای خارجه آلمان، فرانسه و انگلیس و همچنین کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، برقرار شد.

به گزارش روز نو آن‌گونه که وزارت خارجه آلمان روایت کرده است، این تماس با لحن صریح و جدی انجام شد و طرفین بار دیگر بر مواضع خود اصرار داشتند؛ گویی فضای گفت‌و‌گو تحت سنگینی خطوط قرمز طرفین به‌سختی قابل تنفس است. در حالی که تهران طی ماه‌های اخیر ابتکار عمل‌های متعددی برای همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و بازگشت به مذاکرات با غرب از ژنو گرفته تا وین، استانبول و‌...، نشان داده است و در آخرین مورد از این حسن نیت، هفته گذشته توافق با آژانس را در قاهره رقم زد، اما در سمت مقابل گویا سه کشور اروپایی و آمریکا همچنان بر بازگرداندن تحریم‌ها و اعمال فشار مضاعف تأکید دارند.

این هم‌زمانی فشار با فعال‌سازی مکانیسم موسوم به «اسنپ‌بک» از سوی اروپا، نشان‌دهنده تداوم سیاست بازی‌های یک‌جانبه و زیاده‌خواهانه غرب در قبال ایران است. در این میان، زمزمه‌های میانجیگری از سوی برخی کشور‌های منطقه و فرامنطقه‌ای نیز مطرح شده است. عباس عراقچی اخیرا در حاشیه همایش ملی ایران و سازمان همکاری اقتصادی اکو تأکید کرد کشور‌های متعددی تلاش می‌کنند نقش مثبتی در تسهیل مذاکرات میان ایران و آمریکا ایفا کنند و نه‌تنها قطر، بلکه دیگر کشور‌های منطقه نیز انگیزه دارند تا به حل این مشکل کمک کنند. با این حال، وزیر امور خارجه ایران بر این نکته تأکید دارد که برای آغاز هرگونه مذاکره، آنچه مهم است اراده طرف مقابل است، نه نقش واسطه. با توجه به این تحرکات دیپلماتیک و هم‌زمانی با روز‌های پایانی روند حقوقی مکانیسم ماشه از سوی سه کشور اروپایی برای بازگشت تحریم‌های شورای امنیت، امید‌ها برای یافتن یک راه‌حل دیپلماتیک به کمترین میزان خود رسیده است.

کفه ترازو همچنان به نفع فشار‌های غرب سنگینی می‌کند و هرگونه ابتکار تهران برای کاهش تنش، با پاسخ‌های مشروط و سیاست‌مدارانه تروئیکا و آمریکا مواجه می‌شود. به این ترتیب، آخرین تماس عراقچی با تروئیکا و کایا کالاس نیز همانند تماس‌های پیشین نتیجه ملموسی در مسیر حل بحران هسته‌ای ایران در پی نداشت و چشم‌انداز دیپلماسی، تحت سایه بازگشت قریب‌الوقوع تحریم‌ها، همچنان نامطمئن باقی مانده است.

روایت کالاس و وزارت خارجه آلمان از تماس تلفنی عراقچی و تروئیکا

کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، دیروز چهارشنبه درباره گفت‌وگوی تلفنی با عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، تأکید کرد تهران باید همکاری کامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی داشته باشد و بدون تأخیر اجازه بازرسی از سایت‌های هسته‌ای را بدهد. او با لحنی طلبکارانه هشدار داد: «پنجره دیپلماتیک برای حل پرونده هسته‌ای ایران در حال کوچک‌شدن است و فقط چند هفته تا اعمال مجدد تحریم‌ها فاصله باقی مانده». کالاس تصریح کرد ایران باید گام‌های معتبر و عملی برای برآورده‌کردن خواسته‌های فرانسه، انگلیس و آلمان بردارد. وزارت امور خارجه آلمان هم دیروز چهارشنبه با انتشار اطلاعیه‌ای جزئیات گفت‌وگوی تلفنی وزرای خارجه آلمان، فرانسه و انگلیس و همچنین کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا با عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران را اعلام کرد. بر اساس این اطلاعیه، تماس تلفنی با هدف ادامه تلاش‌های دیپلماتیک در پرونده هسته‌ای ایران برگزار شد و طرف اروپایی بدون اشاره به همکاری‌های تهران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، خواستار بازرسی بیشتر از سایت‌های هسته‌ای حساس ایران شد.

در این تماس، سه کشور اروپایی با تکرار مواضع پیشین خود ادعا کردند ایران هنوز اقدامات لازم برای تمدید قطع‌نامه ۲۲۳۱ شورای امنیت را به صورت منطقی و دقیق انجام نداده است. آنها تأکید کردند ایران باید مذاکرات را از سر گیرد، اجازه بازرسی‌های بیشتر از سایت‌های هسته‌ای حساس بدهد و نسبت به ذخایر اورانیوم غنی‌شده با غلظت بالا اقدامات جدی انجام دهد. به گفته وزارت امور خارجه آلمان، این گفت‌و‌گو با لحنی جدی و هشدارآمیز انجام شد و طرفین بار دیگر خطوط قرمز و انتظارات خود را به‌روشنی مشخص کردند.

یک سخنگوی وزارت خارجه آلمان در گفت‌و‌گو با خبرگزاری فرانسه، ذیل ادبیات زیاده‌خواهانه ادعا کرد: «توپ در زمین ایران است». او افزود پیشنهاد تمدید موقت مکانیزم اسنپ‌بک در صورت انجام تعهدات مشخص از سوی ایران همچنان روی میز است، اما اقدامات فعلی تهران کافی به نظر نمی‌رسد. همچنین بر فوریت و عزم اروپا برای پیشبرد اعمال مجدد تحریم‌ها در صورت بی‌عملی ایران تأکید شد. به این ترتیب، روایت آلمانی‌ها از تماس تلفنی نشان‌دهنده تداوم اختلافات عمیق و کم‌رنگ‌بودن امید‌ها برای دستیابی به توافق دیپلماتیک است. در حالی که ایران طی ماه‌های گذشته تلاش‌های گسترده‌ای برای همکاری با آژانس و بازگشت به مذاکرات فنی انجام داده است، تروئیکا و آمریکا با سیاست‌های فشار مضاعف، چشم‌انداز دستیابی به توافق را تاریک‌تر کرده‌اند. تماس روز چهارشنبه نیز همانند گفت‌و‌گو‌های پیشین، نتیجه ملموسی برای کاهش تنش‌ها به همراه نداشت و نشان‌دهنده ادامه شکاف‌ها در مواضع طرفین است.

از رایزنی‌های تهران و الیزه تا تماس وزرای خارجه آمریکا و فرانسه

پیش‌تر در شب سه‌شنبه هفته جاری نیز عباس عراقچی، با ژان نوئل بارو، وزیر امور خارجه فرانسه، به صورت تلفنی گفت‌و‌گو کرد. محور اصلی این تماس مسائل مرتبط با مکانیزم موسوم به «اسنپ‌بک» و موضوعات کنسولی میان دو کشور بود. به نوشته ایسنا، وزیر خارجه فرانسه ضمن ابراز نگرانی از روند افزایش تنش‌ها، بر ضرورت حفظ فضای گفت‌و‌گو و بازگشت به مسیر دیپلماسی تأکید کرد. عراقچی در این تماس، فعال‌سازی مکانیزم اسنپ‌بک از سوی کشور‌های اروپایی در شورای امنیت را فاقد وجاهت سیاسی و حقوقی خواند و آن را اقدامی در راستای افزایش بحران و تنش توصیف کرد. او همچنین بار دیگر بر ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران تأکید کرد و با اشاره به توافق اخیر میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اظهار داشت جمهوری اسلامی ایران همواره دیپلماسی را تنها مسیر حل‌وفصل مسائل بین‌المللی از جمله پرونده هسته‌ای خود می‌داند و آماده است هرگونه راه‌حل منصفانه و متوازن که منافع متقابل را تضمین کند، بپذیرد. دو طرف همچنین بر تداوم تماس‌ها و رایزنی‌های دوجانبه در حوزه کنسولی تأکید کردند.

در همان روز، مارکو روبیو، وزیر امور خارجه آمریکا، با ژان نوئل بارو، همتای فرانسوی خود، تلفنی گفت‌و‌گو کرد. وزارت خارجه آمریکا در بیانیه‌ای کوتاه اعلام کرد دو طرف بر تعهد خود برای اطمینان از اینکه ایران هرگز به سلاح هسته‌ای دست نمی‌یابد تأکید کردند. این گفت‌و‌گو در حالی انجام شد که برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز ایران همواره تحت فشار سیاسی و اتهامات بی‌اساس غرب قرار داشته است. پس از خروج یکجانبه آمریکا از برجام در سال ۱۳۹۷ (۲۰۱۸ میلادی) و ناتوانی اروپا در اجرای تعهدات خود، ایران در چارچوب حقوق برجامی خود گام‌هایی در کاهش تعهدات برداشت. با این حال، توافق اخیر ایران و آژانس برای ازسرگیری بازرسی‌های فنی و مذاکرات دیپلماتیک، نشان‌دهنده تمایل تهران به حل موضوع از طریق دیپلماسی مشروط به ارائه ضمانت‌های واقعی برای رفع تحریم‌هاست. تماس‌های تلفنی انجام‌شده، به‌روشنی بیانگر ادامه تلاش ایران برای حفظ مسیر دیپلماسی و هم‌زمان مقاومت در برابر فشار‌های غرب است، اما هنوز نتیجه ملموسی در کاهش تنش‌ها حاصل نشده است.

میانجیگری در غیاب اراده

عباس عراقچی، روز سه‌شنبه در حاشیه دومین همایش ملی ایران و سازمان همکاری اقتصادی اکو، مواضع خود درباره تلاش برخی کشور‌ها برای میانجیگری در پرونده هسته‌ای ایران را تشریح کرد. او با تأکید بر اینکه کشور‌های متعددی در منطقه و فرامنطقه تلاش می‌کنند نقش مثبتی ایفا کنند، اظهار داشت که این میانجیگری‌ها فقط محدود به قطر نیست و انگیزه کشور‌های منطقه برای کمک به حل مسائل میان ایران و آمریکا در سطح دیپلماتیک وجود دارد.

سکان‌دار سیاست خارجی کشورمان همچنین تأکید کرد که در مرحله آغاز مذاکرات، نقش واسطه اهمیت چندانی ندارد و مهم‌ترین عامل، اراده واقعی طرف مقابل برای ورود به مذاکراتی مبتنی بر منافع متقابل است. به گفته دیپلمات ارشد ایرانی، شرط اصلی موفقیت مذاکرات، پذیرش اصول منصفانه و بدون تهدید طرف مقابل است و زمانی که طرف‌های غربی به این نقطه برسند، مسائل مربوط به انتخاب واسطه یا سایر جزئیات جنبه فرعی خواهند داشت.

مواضع عراقچی نشان‌دهنده رویکرد محتاطانه و حساب‌شده ایران در پذیرش هرگونه میانجیگری است. تهران بر این باور است که میانجی‌ها فقط زمانی می‌توانند نقش مؤثر داشته باشند که اراده واقعی طرف مقابل برای رسیدن به توافق وجود داشته باشد و فشار و ارعاب راه‌گشا نباشد. این دیدگاه، در واقع چارچوبی روشن برای ارزیابی هرگونه ابتکار دیپلماتیک جدید در منطقه ترسیم می‌کند و بر اهمیت شفافیت، ضمانت‌های عملی و احترام به حقوق و منافع متقابل تأکید دارد. در مجموع، اظهارات عراقچی بیانگر آن است که ایران از هرگونه میانجیگری که به کاهش تنش‌ها و پیشبرد دیپلماسی منجر شود، استقبال می‌کند، اما شرط آن، وجود اراده جدی و تعهد واقعی طرف مقابل است و بدون این اراده، حتی ابتکارات دیپلماتیک معتبر نیز نتیجه‌ای نخواهد داشت.

حق محفوظ ایران برای اقدامات متقابل

اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، در نشست خبری دیروز چهارشنبه درباره تازه‌ترین تحولات پرونده هسته‌ای و همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی توضیحاتی ارائه کرد. او در پاسخ به پرسشی درباره فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک توسط سه کشور اروپایی و بازگشت تحریم‌ها، گفت ایران حق دارد در صورت بی‌تعهدی آژانس و کشور‌های غربی، اقدامات متقابل انجام دهد و ضرورتی برای درج این موضوع در متن تفاهم نیست. به گفته بقایی، در چنین شرایطی هیچ کشوری نمی‌تواند مدعی شود که تهران باید همچنان به تفاهم پایبند باشد.

سخنگوی وزارت خارجه افزود که ایران انتظار دارد اروپا در پرونده هسته‌ای استقلال عمل داشته باشد و تصمیمات خود را بدون تأثیرپذیری از فشار‌های آمریکا و رژیم صهیونیستی اتخاذ کند. او تأکید کرد هدف بیانیه‌های مقامات خارجی، اثرگذاری بر کشور‌های اروپایی برای اتخاذ تصمیماتی به ضرر ایران است و تهران امیدوار است اتحادیه اروپا و تروئیکا با توجه به نقش تاریخی خود در برجام، مستقل و منصفانه عمل کنند.

بقایی همچنین یادآور شد اگر آژانس به وظایف فنی خود طبق مصوبات عمل کند، نتیجه مطلوب برای همه اعضا خواهد بود، اما مشکل ایران این است که در مقاطع مختلف تحت فشار آمریکا و سه کشور اروپایی، آژانس گزارش‌ها و مواضعی اتخاذ کرده که فراتر از صلاحیت‌های فنی آن بوده است. او تصریح کرد تفاهمات اخیر با آژانس در صورتی معتبر خواهند بود که اقدام خصمانه‌ای علیه ایران صورت نگیرد؛ این شامل بازگرداندن تحریم‌های شورای امنیت نیز می‌شود. به گفته سخنگوی وزارت خارجه، ضرورتی ندارد که موضع روشن ایران به صورت یک‌جانبه در متن تفاهم درج شود، زیرا اساسا صورت‌مسئله در شرایط نقض تعهدات طرف مقابل تغییر خواهد کرد. ایران حق دارد در صورت تعلل یا زیاده‌خواهی غرب و آژانس، اقدامات متقابل را به اجرا بگذارد و این رویکرد، تضمین‌کننده منافع ملی و دفاع از حقوق قانونی کشور در چارچوب برجام و توافقات بین‌المللی است.

ایده تکراری «توقف در برابر توقف» جواب می‌دهد؟

در یکی از آخرین امید‌ها برای مدیریت بحران دیپلماسی هسته‌ای، توجهات به سفر پیش‌روی مسعود پزشکیان به سازمان ملل متمرکز شده است؛ سفری که می‌تواند نقطه عطفی در مدیریت بحران و کاهش تنش‌های فزاینده بین تهران و غرب باشد. در این راستا طیفی از ناظران باور دارند که رئیس‌جمهور در نیویورک با بهره‌گیری از ظرفیت دیدار‌های دوجانبه و چندجانبه، بتواند ضمن مهار فشار‌های دیپلماتیک، فضایی برای بازگرداندن گفت‌و‌گو‌های سازنده ایجاد کند. کارشناسان دیپلماتیک تأکید دارند اگر ایران چارچوب همکاری خود با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را در این سفر علنی کند، امکان تحقق یک توافق موقت به سبک «توقف در برابر توقف» یا همان «freeze-for-freeze» فراهم خواهد شد؛ به این معنا که توقف گام‌های هسته‌ای ایران در برابر کاهش فشار‌ها و تحریم‌ها می‌تواند به عنوان یک نقطه شروع برای کاهش تنش‌ها عمل کند. در سطح اروپا، کارشناسان معتقدند همه‌چیز به سیگنال‌های هسته‌ای ایران وابسته است.

هرگونه اقدام ایران در راستای همکاری فنی و شفافیت با آژانس، می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در بازگشت مذاکرات دیپلماتیک و کاهش تنش‌ها داشته باشد. در مقابل، بی‌توجهی یا تأخیر در این حوزه، فضا را برای تشدید فشار‌های اروپایی و آمریکایی فراهم خواهد کرد. در آسیا و دیگر مناطق، ظرفیت بالایی برای همکاری اقتصادی با ایران وجود دارد و پروژه‌های زیرساختی و انرژی می‌توانند اهرم‌های مؤثری برای تقویت دیپلماسی اقتصادی و کاهش اثرات فشار‌های سیاسی باشند. اما طیف دیگری از ناظران اذعان دارند که کوتاهی زمان در بازگشت تحریم‌ها و نبود اراده از سوی غرب عملا دست پزشکیان را هم در سازمان ملل خواهد بست.

همه چیز از دست خواهد رفت؟

در مجموع و با نزدیک‌شدن به روز‌های سرنوشت‌ساز بازگشت تحریم‌ها و فعال‌سازی مکانیسم موسوم به «اسنپ‌بک»، پرونده هسته‌ای ایران وارد مرحله‌ای بحرانی شده است که می‌تواند برای همه طرف‌ها هزینه‌های سنگینی به همراه داشته باشد. تماس‌های دیپلماتیک اخیر میان عباس عراقچی با تروئیکا و مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و همچنین رایزنی‌های ایران با فرانسه و گفت‌و‌گو‌های آمریکا و فرانسه، نشان می‌دهد شکاف‌های عمیق و خطوط قرمز طرفین تا حد زیادی غیرقابل عبور باقی مانده است. تداوم سیاست فشار مضاعف از سوی اروپا و آمریکا در حالی است که ایران با همکاری فنی و دیپلماتیک با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تلاش می‌کند مسیر گفت‌و‌گو و توافق متوازن را حفظ کند.

عباس عراقچی شنبه‌شب در شبکه اجتماعی ایکس با تأکید بر وجاهت حقوقی، سیاسی و اخلاقی کشور‌های اروپایی برای فعال‌سازی اسنپ‌بک نوشت: «مسئله تنها این نیست که سه کشور اروپایی هیچ حق قانونی، سیاسی یا اخلاقی برای فعال‌کردن سازوکار «اسنپ‌بک» ندارند، حتی اگر این حق را هم داشتند حکایت «استفاده نکنی از دستت رفته» اینجا کارایی ندارد. تعبیر دقیق‌تر برای دوراهی سخت پیش‌روی سه کشور اروپایی آن است که استفاده کنی، همه چیز از دستت رفته». این توییت به روشنی هشدار می‌دهد که هر اقدام شتاب‌زده و فشار یک‌جانبه می‌تواند به پیامد‌های برگشت‌ناپذیری منجر شود و اعتبار و موقعیت اروپایی‌ها را بیش از پیش تضعیف کند.

همچنین اظهارات اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه، بر حق ایران در اتخاذ اقدامات متقابل در صورت بی‌تعهدی طرف‌های غربی تأکید دارد. با توجه به آنچه گفته شد، چشم‌انداز پیش‌رو، نقطه تقاطع فشار و دیپلماسی است؛ هرگونه غفلت یا اشتباه محاسباتی می‌تواند مسیر دیپلماسی را مختل و هزینه‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی برای تمامی طرف‌ها رقم بزند. اکنون بیش از هر زمان دیگری، ضرورت توازن، تدبیر و اراده جدی برای پیشبرد راه‌حل‌های منصفانه و متوازن، بیش از پیش احساس می‌شود و روز‌های آینده می‌تواند تعیین‌کننده سرنوشت توافق هسته‌ای ایران باشد.