«مروی‌سنتر» بیخ گلوی کاخ گلستان را گرفت
روزنو :مجتمع تجاری مروی‌سنتر در مجاورت مجموعه جهانی کاخ گلستان، علاوه‌بر اینکه به زعم کنشگران میراث‌فرهنگی تهران تعرضی آشکار به حریم تنها اثر جهانی پایتخت محسوب می‌شود، حیات قنات تاریخی مهرگرد را هم تهدید می‌کند.
تخریب گاراژ تاریخی «شمس‌العماره» در حریم درجه یک مجموعه جهانی گلستان برای ساخت مجتمع تجاری «مروی‌سنتر» باعث نگرانی فعالان میراث‌فرهنگی شده است. منتقدان این اقدام را مغایر با ضوابط حفاظتی و تهدیدی برای بافت تاریخی عودلاجان و قنات ۷۰۰ساله مهرگرد و حریم منظری و عملکردی کاخ گلستان می‌دانند. اما معاون میراث‌فرهنگی استان تهران می‌گوید این پروژه از نظر قانونی مشکلی ندارد و با رعایت ضوابط ارتفاعی و نظارت میراث‌فرهنگی می‌تواند پیش برود.
مجتمع تجاری مروی‌سنتر در مجاورت مجموعه جهانی کاخ گلستان، علاوه‌بر اینکه به زعم کنشگران میراث‌فرهنگی تهران تعرضی آشکار به حریم تنها اثر جهانی پایتخت محسوب می‌شود، حیات قنات تاریخی مهرگرد را هم تهدید می‌کند. دیروز «وحید شهاب»، کنشگر میراث‌فرهنگی، با انتقاد از صدور مجوز ساخت‌وساز در حریم این اثر شاخص تاریخی تهران، به ایسنا گفته است: «با وجود قرار داشتن ملک در حریم درجه یک کاخ گلستان، مجوز احداث سه تا چهار طبقه زیرزمین صادر شده و مالک بدون رعایت ضوابط حفاظتی، جداره تاریخی بنا را نیز تخریب کرده است. ساخت این مجتمع می‌تواند موجب آسیب به قنات تاریخی مهرگرد، فرونشست زمین و ازبین‌رفتن منظر و حریم عملکردی کاخ گلستان شود.»
تخریب یک بنای واجد ارزش در حریم یک بنای جهانی
مناقشه در حریم کاخ گلستان میان میراث‌فرهنگی و بازاریان موضوع جدیدی نیست. هر بار به‌بهانه‌ای حریم این اثر جهانی مورد تعرض قرار می‌گیرد و به‌رغم تمام مخالفت‌ها و هشدار‌ها درنهایت پروژه‌های تجاری بودند که پیروز شدند و میراث‌فرهنگی به کاهش ارتفاع و چشم‌پوشی از برخی آسیب‌های بلندمدت قانع شده است.
از زیرگذر پانزده‌خرداد تا پاساژ دلگشا و ساختمانی که درست مجاور باب عالی کاخ گلستان قد علم کرد، تنها بخشی از تهدیداتی بودند که در دهه اخیر حریم کاخ گلستان را تحت‌تأثیر قرار دادند.
حالا ساختمانی که به‌گفته مسئولان میراث‌فرهنگی استان تهران بنایی واجد ارزش بود، در ضلع شمال‌شرقی جلوخان تاریخی شمس‌العماره و روبه‌روی درِ باب عالی کاخ گلستان تخریب شده و قرار است مجتمعی تجاری به‌جای آن ساخته شود. بنایی که در سال ۱۴۰۱ اداره‌کل میراث‌فرهنگی، استان تهران در پاسخ به استعلام شهرداری منطقه ۱۲، آن را واجد ارزش تاریخی تشخیص داده و تأکید کرده بود هرگونه توسعه در این ملک تنها تا ارتفاع هشت متر و با حفظ جداره موجود مجاز است. مالک، اما جداره را تخریب کرد و گودبرداری را آغاز، به‌گفته معاون میراث‌فرهنگی استان تهران، مالک تعهد داده جداره را دقیقاً مثل قبل بازسازی کند، اما تجربه نشان داده معمولاً چنین وعده‌هایی عملی نمی‌شوند.
مجوز چهارطبقه زیرِ زمین از سوی میراث‌فرهنگی تهران
مروی‌سنتر قرار است منفی چهارطبقه و ارتفاع هشت متر داشته باشد. ارتفاع مجاز برای ساخت‌وساز در حریم کاخ گلستان هشت متر است، اما هنوز مشخص نیست مجوز ساخت چهار طبقه زیرزمین بر چه مبنایی صادر شده است.
معاون امور مجلس، حقوقی و استان‌های وزارت میراث‌فرهنگی در نامه‌ای به اداره‌کل تهران اعلام کرد این ملک در مجاورت بنای ثبت‌ملی قرار ندارد و احداث چهار طبقه زیرزمین بلامانع است. بعد‌ازآن، اما اداره‌کل میراث‌فرهنگی تهران در نامه‌ای دیگر اجازه ساخت سه طبقه زیرزمین را صادر کرده است.
«مرتضی ادیب‌زاده»، معاون میراث‌فرهنگی استان تهران، درباره این میزان از گودبرداری و تهدیدی که برای قنات ۷۰۰ساله تهران ایجاد می‌شود، می‌گوید: «یکی از ملاحظاتی که در مورد این پروژه داریم، مربوط به قنات است. در مجوز صادره قبلی و همچنین اخیراً، مکاتبه جداگانه‌ای با شهرداری منطقه ۱۲ انجام داده‌ایم تا ضوابط مربوط به عدم آسیب به قنات رعایت شود و ناظر باستان‌شناس هنگام خاکبرداری حضور داشته باشد. به‌لحاظ قانونی، در مقررات موجود، محدودیتی برای احداث چهار طبقه زیرزمین در این پروژه وجود ندارد. هرچند ملاحظات ما به‌ویژه در مورد ضابطه ارتفاعی جداره بناست تا با جداره خیابان ناصرخسرو کاملاً هماهنگ باشد.»
قنات مهرگرد که بخشی از تاریخ تهران را روایت می‌کند، در سال‌های گذشته در بخش‌هایی دچار آسیب جدی شده است و حالا گودبرداری‌های عمیق مجتمع‌های تجاری این محدوده تبدیل به تهدیدی جدی برای بخش‌های باقیمانده این قنات شده‌اند. هرچند مالک متعهد به وارد نیامدن آسیب به قنات شده، اما بی‌توجهی به تعهدات دیگر مجری پروژه از جمله حفظ جداره بنا، چندان امیدی برای متعهد ماندن به حفظ قنات باقی نمی‌گذارد.
بافت تاریخی عودلاجان عرصه تاخت‌وتاز تجاری‌سازان
به‌اعتقاد وحید شهاب، این پروژه نه‌تنها حریم و اصالت کاخ جهانی گلستان را تهدید می‌کند، بلکه می‌تواند به بافت تاریخی محله عودلاجان و مسیر قنات مهرگرد نیز آسیب جدی برساند. ورود ساختوسازهای تجاری و تجمیع پلاک‌ها در مقیاس بزرگ در بافت‌های تاریخی، موجب نابودی ساختار کالبدی، خروج ساکنان بومی و ازبین‌رفتن هویت اجتماعی و فرهنگی این محدوده‌ها می‌شود. او با اشاره به اهمیت تاریخی قنات مهرگرد که ریشه آن به دوره قاجار و حتی پیش‌تر بازمی‌گردد، معتقد است هرگونه گودبرداری در فاصله کمتر از ۵۰ متر از محور قنات می‌تواند موجب فرونشست و خشک شدن این میراث تاریخی شود.
حریم بلاتکلیف کاخ گلستان
اواخر دهه ۹۰ برخی مدیران میراث‌فرهنگی استان تهران از جمله مرتضی ادیب‌زاده و «سپیده سیروس‌نیا»، معاونان وقت میراث‌فرهنگی، در سال‌های ۹۷ و ۹۸ درباره حریم کاخ گلستان اظهاراتی داشتند که مایه نگرانی بود. از جمله اینکه اسفندماه ۱۳۹۷ سیروس‌نیا در توضیح اتفاقاتی که برای ساخت‌وساز در حریم کاخ گلستان افتاده و منجر به نقض حریم کاخ گلستان شده است، به روزنامه همشهری گفته بود: «حریم جهانی کاخ گلستان به اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان تهران ابلاغ نشده که حالا بخواهد مبنای کار قرار بگیرد. حتی تا همین تاریخ نیز حریم جهانی کاخ گلستان ابلاغ نشده است.»
ادیب‌زاده هم در بهمن ۱۳۹۸ به ایلنا گفته بود: «پرونده کاخ گلستان پیچیده است؛ چراکه حریم اختصاصی مصوب ندارد و براساس ضوابط حریم اثری دیگر [ارگ تاریخی تهران]سنجیده می‌شود. با وجود آنکه کاخ گلستان ازجمله آثار تاریخی کشور است که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده، اما فقط عرصه آن برای ثبت در پرونده میراث جهانی مصوب شده و هنوز حریم اختصاصی آن مشخص و مصوب نشده است. اکنون درحال تعیین حریم اختصاصی کاخ گلستان هستیم تا ازاین‌پس ساختوسازهای اطراف این میراث جهانی براساس این حریم انجام شود.»
پس از حدود شش سال این موضوع را از معاون میراث‌فرهنگی استان پیگیری می‌کنیم و اظهارات او در سال ۹۸ درباره نداشتن حریم کاخ گلستان. ادیب‌زاده می‌گوید: «کاخ گلستان دارای حریم مصوب جهانی است. در پرونده هر اثر ثبت جهانی، حریم آن در قالب نقشه‌ای جاگذاری شده است. این نقشه‌ها مستند و قابل‌اتکاست. علاوه‌برآن، ضابطه هشت‌متری حریم جهانی کاخ گلستان با حریم درجه یک ارگ تاریخی تهران نیز یکسان دیده شده است. حریم ارگ تاریخی تهران، حریم مصوب قدیمی‌تری دارد که پیش از ثبت جهانی کاخ گلستان ابلاغ شده و در عمل، کاخ گلستان را نیز پوشش می‌دهد.»
او می‌گوید: «اواخر ده ۹۰، صحبت این بود که حریم جهانی کاخ گلستان در قالب فرمت حریم ملی بازتعریف شود. بر همین اساس، مقرر شد بازنگری‌هایی روی حریم ارگ تاریخی صورت گیرد و دفتر وقت ثبت آثار و حریم در وزارتخانه، پروژه‌ای را با هدف تدقیق حریم کاخ گلستان تعریف کرد، اما این پروژه هنوز به نتیجه نرسیده است.»
درباره همین موضوع «علیرضا ایزدی»، مدیرکل ثبت آثار و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث‌فرهنگی، در پاسخ به پرسشی درباره حریم مصوب کاخ گلستان به «پیام ما» می‌گوید: «کاخ گلستان هم ثبت جهانی است و هم ثبت ملی. این مجموعه علاوه‌بر قرارگیری در بافت تاریخی تهران، دارای عرصه و حریم مصوب ملی و جهانی است. وقتی اثری ثبت می‌شود، حتماً عرصه و حریم مصوب نیز دارد. البته چالش‌هایی درباره ساخت‌وساز در حریم این اثر از دهه ۹۰ وجود داشته است، اما این به‌معنای نبود عرصه و حریم مصوب نیست. ضوابط کاملاً مشخص و ابلاغ‌شده‌اند.»
ایزدی تأکید می‌کند: «حریم آثار نزدیک به هم ممکن است با هم انطباق داشته باشند، اما اینکه اثری مثل کاخ گلستان حریم مصوب نداشته باشد، ممکن نیست.»
ماجرای تخریب گاراژ شمس‌العماره و ساخت مجتمع «مروی‌سنتر» تنها یکی از نمونه‌های تکرارشونده تعرض به حریم آثار تاریخی در تهران است. این اتفاق نشان می‌دهد قوانین میراث‌فرهنگی در عمل نتوانسته مانع سودجویی‌ها شود و گاهی خود به توجیه تخلف مشغول است. هر بار با استناد به تفسیر‌های اداری، استثنا‌ها و مکاتبات درون‌وزارتی، بخشی از حریم آثار تاریخی قربانی منافع اقتصادی می‌شود و درنهایت، همان نهادی که باید از میراث حفاظت کند، مجوز نقض قانون آن را صادر می‌کند. کاخ گلستان به‌عنوان تنها اثر جهانی پایتخت هر بار با تهدیدی جدید روبه‌رو است و اگر این روند ادامه پیدا کند، دیگر نه از منظر تاریخی آن نشانی می‌ماند و نه از مفهوم «حریم حفاظتی».
