موضع چین و روسیه در قبال ایران وابسته به اروپا!

روز پنج‌شنبه دولت‌های آلمان، بریتانیا و فرانسه به عنوان سه عضو اروپایی برجام در نامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل متحد خواستار فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک یا پس‌گشت و بازگشت قطعنامه‌های ۶گانه شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران شدند. نامه سه کشور اروپایی به شورای امنیت سرآغاز یک فرآیند حقوقی ۳۰ روزه در شورای امنیت است که بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ و برجام تدوین شده‌است و در صورتی که در طول ۳۰ روز پس از پنج‌شنبه ۶ شهریور، هیچ قطعنامه‌ای در شورای امنیت برای تعیین تکلیف ۶ قطعنامه تعلیق شده شورای امنیت علیه ایران تصویب نشود، این ۶ قطعنامه به صورت اتوماتیک مجدداً علیه ایران فعال خواهند شد.

به گزارش روز نو در وضعیت فعلی ایران باید منتظر بماند تا ببیند نبرد قدرت‌های بزرگ در شورای امنیت بر سر سناریو‌های خارج کردن مکانیسم از دستور کار، تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ یا بازگشت قطعنامه‌های ۶گانه به کجا می‌رسد و دیگر دستگاه دیپلماسی ایران نقش چندانی در ابتکار عمل و تصمیم‌گیری در خصوص این فرآیند نخواهد داشت. شش قطعنامه ۱۹۶۹، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵ و ۱۹۲۹ بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ در دوران ریاست‌جمهوری محمود احمدی‌نژاد و هدایت مذاکرات هسته‌ای ابتدا توسط علی لاریجانی و پس از آن توسط سعید جلیلی علیه ایران صادر شدند.

حالا ایران باید منتظر بماند تا در ۲۸ روز باقیمانده، ۵ عضو دائم و ۱۰ عضو غیردائم شورای امنیت در مورد بازگشت قطعنامه‌های فصل هفتمی شورای امنیت که ایران را موظف به توقف غنی‌سازی اورانیوم می‌کنند و ضمن تلقی ایران به عنوان تهدیدی برای صلح و امنیت بین‌المللی تحریم‌های وسیعی علیه ایران در حوزه‌های مختلف از جمله دفاعی و نظامی و حمل و نقل دریایی وضع می‌کنند، تصمیم‌گیری کنند.

ایران امیدوار است که در طول این مهلت یک ماهه، روسیه و چین و برخی دیگر از کشور‌های همسوی ایران که در حال حاضر در شورای امنیت عضویت دارند، بتوانند به طریقی مانع بازگشت قطعنامه‌های پیشین شوند. روسیه و چین رسماً اعلام کرده‌اند که از موضع ایران در خصوص فقدان صلاحیت کشور‌های اروپایی برای فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک حمایت می‌کنند و مسکو تاکید کرده‌است که بازگشت قطعنامه‌ها را به رسمیت نخواهد شناخت. اما مشخص نیست این حمایت روسیه و چین تا چه اندازه می‌تواند به جلوگیری از بازگشت قطعنامه‌های فصل هفتمی شورای امنیت علیه ایران تا روز ۵ مهرماه سال جاری کمک کند.

فرصت‌های از دست رفته

پرونده ایران در شرایطی به شورای امنیت سازمان ملل متحد بازگشته‌است که دولت چهاردهم یک سال فرصت داشت با استفاده از دیپلماسی، جلوی این اقدام قابل پیش‌بینی سه کشور اروپایی را بگیرد. با توجه به اینکه قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد که متضمن برجام است، ۲۶ مهرماه امسال منقضی می‌شود، قابل پیش‌بینی بود که سه کشور اروپایی طرف برجام در صورت دست نیافتن به یک توافق هسته‌ای جدید با ایران، پیش از انقضای قطعنامه و از دست رفتن امکان استفاده از مکانیسم اسنپ‌بک، آن را فعال خواهند کرد.

اما در طول این مدت علاوه بر حمله تجاوزکارانه آمریکا و اسرائیل به ایران در خردادماه که باعث توقف مذاکرات غیرمستقیم ایران و آمریکا شد، ایران فرصت‌های زیادی را برای مذاکره و ابتکار عمل در جلوگیری از بازگشت پرونده ایران به شورای امنیت از دست داد. فرصت‌های متعدد ایران برای احیای برجام در اواخر دولت دوازدهم و دو سال نخست کار دولت سیزدهم، بدون نتیجه و بدون دوراندیشی از دست رفت و پس از روی کار آمدن دولت چهاردهم با شعار تعامل با جهان و حل و فصل اختلاف‌ها با غرب نیز دستگاه سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نتوانست هیچ اقدام سازنده و ابتکار عملی را برای نزدیک شدن به یک توافق به کار گیرد.

حتی ورود به مذاکرات غیرمستقیم با آمریکا هم نتیجه‌بخش نبود و ایران نتوانست ابتکار دیپلماتیکی ارائه دهد که باعث انعقاد یک توافق تا پیش از حمله اسرائیل به ایران شود. در طول دو ماه پس از جنگ ۱۲ روزه نیز، ایران از ورود به مذاکرات معنی‌دار چه با آمریکا و چه با سه کشور اروپایی ناتوان ماند و دو دور مذاکره معاونان وزیر امور خارجه ایران با همتایان اروپایی در استانبول و ژنو فقط به «بیان صریح مواضع» گذشت.

امید به روسیه و چین

همزمان با مذاکرات جسته و گریخته ایران با سه کشور اروپایی و مذاکرات غیرمستقیم با آمریکا، تهران از سال گذشته مذاکراتی موازی را نیز با روسیه و چین پیش برد. در این مذاکرات ایران رایزنی‌هایی برای مواجهه با اقدام‌های آمریکا و سه کشور اروپایی در پرونده هسته‌ای با دو قدرت عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد انجام داد. به نظر می‌رسید که یکی از انتظار‌های ایران از پکن و مسکو این است که در شورای امنیت سازمان ملل متحد جلوی فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک یا ماشه را بگیرند.

نخستین تلاش مشترک ایران، روسیه و چین، ارسال نامه‌هایی به شورای امنیت سازمان ملل متحد برای غیرقانونی توصیف کردن اقدام سه کشور اروپایی برای فعال‌سازی مکانیسم برجام بود. در نامه نمایندگی دائم چین در سازمان ملل متحد ضمن هشدار نسبت به عواقب «غیرقابل پیش‌بینی و فاجعه‌بار» فعال‌سازی مکانیسم ماشه آمده‌است: «وضعیت دشوار در اجرای برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ نه حاصل اقدامات ایران، بلکه نتیجه اخلال در اجرای برجام توسط آمریکا و سه کشور اروپایی است، و این امر نمی‌تواند بهانه‌ای برای بازگرداندن تحریم‌های لغوشده باشد.» در بیانیه وزارت خارجه روسیه نیز تأکید شده است که اروپایی‌ها اعتبار لازم برای آغاز مکانیسم «ماشه» را ندارند و هیچ الزام حقوقی برای دیگر کشور‌ها ایجاد نمی‌کنند.

وزارت خارجه روسیه این اقدام را «تلاشی بی‌پروا برای دستکاری در مفاد قطعنامه ۲۲۳۱» دانسته و آن را بخشی از کارزار دیرینه اروپا برای توجیه سوءاستفاده از مکانیسم ماشه علیه ایران عنوان کرده است. وزرات امور خارجه ایران نیز در دو نامه به رئیس شورای امنیت و اعضای این شورا، سه کشور اروپایی را فاقد صلاحیت برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه توصیف کرده‌است و در نامه دوم توسط سیدعباس عراقچی، تاکید کرده‌است که ادعا‌های سه کشور اروپایی در نامه فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک، غیرواقعی است و می‌تواند باعث «تضعیف اعتبار و یکپارچگی شورای امنیت و قطعنامه‌های آن» شود.

انتظار ایران این بود که با تلاش مشترک تهران، مسکو و پکن بتوان شرایط سال ۲۰۲۰ را در شورای امنیت تکرار کرد؛ زمانی که ایالات متحده آمریکا، دو سال پس از خروج از برجام، تلاش کرد تا مکانیسم اسنپ‌بک را فعال کند، اما ۱۳ کشور عضو دائم و غیردائم شورای امنیت با صدور بیانیه‌های جداگانه اعلام کردند که آمریکا به دلیل خروج از برجام صلاحیت استفاده از این مکانیسم را ندارد.

با این حال به نظر نمی‌رسد که در شرایط فعلی، رای کافی برای جلوگیری از در دستور کار قرار گرفتن مکانیسم اسنپ‌بک وجود داشته‌باشد. از آنجا که مکانیسم اسنپ‌بک یک فرآیند خودکار محسوب می‌شود، اگر ایران نتواند با رای رویه‌ای اکثریت اعضای شورا جلوی قرار گرفتن آن در دستور کار را بگیرد، در نتیجه در فقدان توافق جدید به شکل خودکار پس از ۳۰ روز قطعنامه‌های پیشین مجدداً اجرایی خواهند شد.

امید به تمدید تعلیق قطعنامه‌های ۶گانه

به نظر می‌رسد که ایران، روسیه و چین از ناتوانی در کسب آرای کافی برای جلوگیری از قرار گرفتن اسنپ‌بک در دستور کار شورای امنیت به قطعیت رسیده‌اند و به همین دلیل پکن و مسکو وارد سناریوی دوم شده‌اند. روسیه و چین پیش‌نویس قطعنامه‌ای را به شورای امنیت سازمان ملل متحد ارائه داده‌اند که بر اساس آن مفاد قطعنامه ۲۲۳۱ از جمله تعلیق قطعنامه‌های ۶گانه برای ۶ ماه تمدید شود تا مجدداً فرصتی به مذاکرات هسته‌ای میان ایران و غرب برای رسیدن به یک توافق هسته‌ای داده‌شود. دیمیتری پولیانسکی، معاون نماینده دائم روسیه در شورای امنیت اروپا را به نقض مکرر برجام و نبود عملکرد مناسب در رفع تحریم‌ها متهم کرده و هشدار داد که اقدام تروئیکای اروپایی همکاری ایران با جامعه جهانی را پیچیده‌تر می‌کند.

وی همچنین با انتقاد از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و حملات آمریکا و اسرائیل به ایران، تأکید کرد اقدامات تهران در حوزه هسته‌ای قابل بازگشت است و باب دیپلماسی همچنان باز مانده است. او تصریح کرد که مکانیزم ماشه از نظر روسیه مشروعیت ندارد، تحریم‌های احتمالی سازمان ملل علیه ایران را به رسمیت نمی‌شناسد و راه‌حل پیشنهادی مسکو و پکن را تنها مسیر کاهش تنش و حفظ برجام می‌داند. با این حال به نظر نمی‌رسد که پیش‌نویس چین و روسیه برای تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ شانس چندانی برای موفقیت در شورای امنیت داشته‌باشد و احتمالاً با وتوی آمریکا و حتی دو کشور دیگر اروپایی عضو دائم شورای امنیت مواجه خواهد شد.

نخست به این دلیل که روسیه به عنوان ارائه‌دهنده این پیش‌نویس دچار اختلاف‌های دامنه‌دار امنیتی و نظامی با غرب است و دولت‌های غربی ترجیح می‌دهند که هیچ ابتکاری از سوی روسیه را در این زمینه قبول نکنند و دوم به این دلیل که بنا به گفته طرف‌های اروپایی، تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ یا به تعویق انداختن بازگشت قطعنامه‌ها مستلزم رعایت پیش‌شرط‌هایی توسط ایران است. به گفته یوهان وادفول، وزیر خارجه آلمان سه پیش‌شرط اروپایی‌ها برای ایران شامل «همکاری کامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی»، نشان دادن «تعهد روشن به مذاکرات مستقیم با ایالات متحده» و برداشتن «گام‌های قابل راستی‌آزمایی و تنش‌زدایی در غنی‌سازی هسته‌ای» است.

به نظر می‌رسد که در حال حاضر در تهران آمادگی همکاری با سه کشور اروپایی برای برآورده کردن پیش‌شرط‌های اعلام‌شده از سوی طرف اروپایی برای تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ یا تمدید تعلیق قطعنامه‌های ۶گانه ندارد. تهران اعلام کرده‌بود که درخواست اروپا برای فعال‌سازی مکانیسم اسنپ‌بک بر مذاکرات ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، اثر منفی برجا خواهد گذاشت.

در حال حاضر موضع تهران بر اساس قانون تعلیق همکاری‌ها با آژانس که توسط مجلس شورای اسلامی تصویب شده‌است، این است که فقط به شکل موردی حاضر به همکاری با بازرسان آژانس است. بازرسانی که طی هفته گذشته به تهران آمدند، به گفته مقام‌های وزارت امور خارجه تنها یک وظیفه دارند و آن هم نظارت بر بارگذاری سوخت هسته‌ای نیروگاه اتمی بوشهر است و هیچ بازرسی دیگری از تاسیسات ایران انجام نخواهند داد. ایران اصرار دارد که بازرسان فعلاً حق بازرسی از تاسیسات آسیب‌دیده در جنگ ۱۲ روزه را نخواهند داشت و در صورت رسیدن به یک توافق جدید برای همکاری‌های ایران و آژانس، فقط حق بازرسی از تاسیسات سالم و فعال ایرانی به آژانس داده‌خواهدشد.

در برابر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌گوید که بازرسی گزینشی را قبول ندارد و ایران باید اجازه دسترسی به همه سایت‌های هسته‌ای از جمله تاسیسات آسیب‌دیده در جنگ را به آژانس بدهد. در این شرایط بعید است که در مهلت ۳۰ روزه فرآیند اسنپ‌بک ایران و آژانس به توافقی برای ادامه همکاری‌ها به شکلی که نظر سه کشور اروپایی را جلب کند برسند.

اروپایی‌ها اعلام کرده‌اند که در صورت توافق ایران به همکاری کامل با آژانس و آمادگی برای مذاکرات مستقیم با آمریکا حاضر است قطعنامه‌ای برای تمدید تعلیق قطعنامه‌های ۶گانه ارائه کند، اما در شرایط فعلی با بی‌میلی ایران به از سرگیری بازرسی‌های بدون محدودیت آژانس، بعید است که توافقی در مهلت ۳۰ روزه به دست بیاید و اروپایی‌ها ضمن وتوی قطعنامه روسیه و چین، خودشان هم اقدامی برای تمدید فرصت اسنپ‌بک انجام نخواهند داد و روز ۵ مهر باید منتظر بازگشت ۶ قطعنامه پیشین شورای امنیت سازمان ملل بود.