مکانیسم ماشه در برجام چگونه کار می‌کند؟
ماشه اروپا شلیک می‌کند؟
روزنو :تصور کنید گروهی از همسایگان برای حل یک اختلاف قدیمی دور هم جمع می‌شوند. آن‌ها توافقی می‌نویسند، دست می‌دهند و قول می‌دهند که به قوانین آن پایبند باشند. اما برای احتیاط، بندی اضافه می‌کنند که اگر کسی از خط قرمزها عبور کند، قوانین و جریمه‌های قدیمی می‌توانند دوباره برقرار شوند.
این جوهره «مکانیسم ماشه» در توافق جامع اقدام مشترک (برجام) است که به نام توافق هسته‌ای ایران شناخته می‌شود. برای مردم ایران، فهم این مکانیسم مثل دانستن جزئیات یک قرارداد است، پیچیده است، اما مهم، چون آینده کشورمان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بیایید ببینیم مکانیسم ماشه چیست، از کجا آمده، چگونه در برجام کار می‌کند و آیا در مذاکرات دیگری غیر از ایران استفاده شده یا نه.
مکانیسم ماشه چیست؟
مکانیسم ماشه ابزاری دیپلماتیک است که برای اطمینان از پایبندی کشورها به تعهداتشان در توافق‌های بین‌المللی طراحی شده است. آن را مثل یک تور ایمنی تصور کنید. اگر یکی از طرف‌ها به قوانین پایبند نباشد، دیگران می‌توانند به‌سرعت اقدامات سختگیرانه‌ای مثل تحریم‌ها را بازگردانند تا پایبندی را تضمین کنند در واقع متخلف را با تور ایمنی متوقف کنند. در چارچوب برجام، مکانیسم ماشه اجازه می‌دهد تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران در صورت نقض قابل‌توجه تعهدات هسته‌ای این توافق، دوباره اعمال شوند.
این مکانیسم مثل یک شمشیر دو لبه است می‌تواند همه را پاسخگو نگه دارد، اما استفاده از آن ممکن است سال‌ها تلاش دیپلماتیک را به خطر بیندازد و تمام رشته‌ها را پنبه کند. این مکانیسم مثل داشتن یک داور در بازی است که اگر بازیکنی قوانین را زیر پا بگذارد، داور می‌تواند سوت بزند و جریمه‌ها را دوباره اعمال کند. مکانیسم ماشه برای امضاکنندگان برجام، چین، فرانسه، آلمان، روسیه، بریتانیا، ایالات متحده (معروف به ۵+۱) و اتحادیه اروپا راهی فراهم می‌کند تا اگر فعالیت‌های هسته‌ای ایران نگرانی‌هایی ایجاد کند، به‌سرعت واکنش نشان دهند.
تاریخچه مکانیسم ماشه
مکانیسم ماشه در برجام یک‌شبه به وجود نیامد. این سازوکار از سال‌ها مذاکره و درس‌هایی که از توافق‌های قبلی آموخته شده بود، شکل گرفت. اندیشه بازگرداندن تحریم‌ها برای تضمین پایبندی، پیش‌تر در قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل استفاده شده بود، اما نسخه برجام منحصربه‌فرد است، زیرا به‌گونه‌ای طراحی شده که قابل وتو نیست. این یعنی حتی کشورهای قدرتمندی مثل چین یا روسیه نمی‌توانند مانع بازگشت تحریم‌ها شوند ویژگی‌ای که آن را هم قدرتمند و هم بحث‌برانگیز می‌کند.
در گذشته، مکانیسم‌های مشابهی هرچند نه همیشه با نام «ماشه»در زمینه‌های دیگر دیده شده‌اند. برای مثال، در دهه ۱۹۹۰، سازمان ملل از تحریم‌ها و رژیم‌های بازرسی برای نظارت بر برنامه‌های تسلیحاتی عراق پس از جنگ خلیج‌فارس استفاده کرد. اگر عراق از تعهداتش سر باز می‌زد، تحریم‌ها می‌توانستند تشدید یا تمدید شوند.
اما مکانیسم ماشه در برجام ساختارمندتر است و در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، که در ۲۰ ژوئیه ۲۰۱۵ برای تأیید برجام تصویب شد، به‌وضوح تعریف شده است. این قطعنامه چارچوبی ایجاد کرد که تحریم‌ها می‌توانند در صورت عدم پایبندی ایران به تعهدات هسته‌ای، به‌سرعت «بازگردند».
آیا مکانیسم ماشه در مذاکرات دیگری غیر از برجام استفاده شده است؟ پاسخ کوتاه خیر است. نه به این شکل رسمی و بدون امکان وتو. در حالی که توافق‌های بین‌المللی دیگر، مثل آن‌هایی که در چارچوب پیمان منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT) یا رژیم‌های تحریم سازمان ملل هستند، سازوکارهایی برای بازگرداندن جریمه‌ها دارند، مکانیسم ماشه در برجام یک نوآوری خاص است که به‌طور ویژه برای توافق هسته‌ای ایران طراحی شده و منعکس‌کننده چالش‌های منحصربه‌فرد ایجاد تعادل بین حق ایران برای برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز و نگرانی‌های جهانی درباره گسترش تسلیحات هسته‌ای است.
مکانیسم ماشه در شرایط کنونی
در شرایطی که تمرکز محافل سیاسی و رسانه‌ای بر تبعات جنگ ۱۲ روزه رژیم صهیونیستی علیه ایران و چشم‌انداز ازسرگیری گفت‌وگوهای تهران و واشنگتن قرار دارد، تهدید اروپا به استفاده از مکانیسم اسنپ‌بک (ماشه) می‌تواند جرقه‌ای برای بحران تازه‌ای باشد و تنش‌های دیپلماتیک را به سطحی گسترده‌تر سوق دهد.
یوهان وادفول، وزیر خارجه آلمان، در برنامه‌ای در شبکه ZDF ادعا کرد که مکانیسم ماشه به اروپا «یک برگ برنده واقعی» در مذاکرات هسته‌ای با ایران می‌دهد. اما در شرایط کنونی که حملات اخیر به تأسیسات هسته‌ای ایران با حمایت آمریکا انجام شده، کارایی محدودی دارد.
عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در گفت‌وگوی ویژه خبری ۵ تیر ۱۴۰۴، این تهدید را «بزرگ‌ترین اشتباه راهبردی» اروپا خواند که نقش این قاره در مذاکرات هسته‌ای را برای همیشه پایان خواهد داد. او تأکید کرد که اروپا، به‌عنوان عضو برجام، نمی‌تواند از «غنی‌سازی صفر» سخن بگوید، زیرا این توافق صراحتا حق غنی‌سازی ایران را به رسمیت شناخته است.
عراقچی در دیدار ژنو با وزرای خارجه انگلیس، فرانسه، آلمان و نماینده اتحادیه اروپا، با استدلال‌هایی محکم، تناقضات اروپا را به چالش کشید. او اظهار داشت: «در سال ۲۰۱۵، ما با شما توافق کردیم و شما برجام را بهترین دستاورد دیپلماسی خواندید. حالا چه شده که آن را زیر سؤال می‌برید؟» این گفت‌وگوها، که به گفته عراقچی «صریح، چالشی اما مفید» بود، اروپا را در موضع دفاعی قرار داد.
او افزود که وزرای اروپایی نتوانستند پاسخ روشنی به منطق ایران بدهند و در نهایت به ادامه دیپلماسی متعهد شدند. بیانیه مشترک نشست ژنو، که بر مسیر دیپلماتیک تأکید کرد، نشان‌دهنده تأثیر استدلال‌های ایران است. عراقچی خاطرنشان کرد که کنار گذاشتن اروپا توسط آمریکا در مذاکرات، انگیزه اروپا برای احیای نقش خود را افزایش داده، اما تهدید اسنپ‌بک این نقش را به خطر می‌اندازد.
پیامدهای جنگ ۱۲ روزه و تغییر معادلات دیپلماتیک
جنگ ۱۲ روزه، که با خسارات به تأسیسات هسته‌ای ایران همراه بود، معادلات دیپلماتیک را تغییر داده است. عراقچی پنجشنبه شب تأکید کرد که «نمی‌توان به شرایط پیش از این مقاومت بازگشت.» مقاومت مردم ایران و حمایت منطقه‌ای، از جمله محکومیت تجاوزات توسط سازمان همکاری اسلامی، اهرم‌های جدیدی برای تهران ایجاد کرده است.
او افزود که «بحث جبران خسارات اکنون به موضوعی جدی تبدیل شده است.» این واقعیت جدید، هرگونه مذاکره آینده را به جبران خسارات و احترام به حقوق ایران مشروط می‌کند. در مقابل، اظهارات فردریش مرتس، صدراعظم آلمان، مبنی بر آمادگی برای احیای برجام، نشانه‌ای از عقب‌نشینی اروپا از مواضع تهاجمی است، اما تهدید اسنپ‌بک این موضع را تضعیف می‌کند.
فرصت ایران برابر تهدید اروپا
تهدید اسنپ‌بک، تلاشی ناکام برای فشار بر ایران است. عراقچی هشدار داد که استفاده از این مکانیسم، اروپا را از مذاکرات حذف و مسئله هسته‌ای را مشابه اثرات جنگ ۱۲ روزه پیچیده‌تر می‌کند . ایران با تکیه بر منطق حقوقی و دستاوردهای مقاومت، نه‌تنها این تهدید را خنثی کرده، بلکه با طرح مطالبات جبران خسارات، موضع طلبکارانه‌ای اتخاذ کرده است. این رویکرد، ایران را در مذاکرات آینده در موضع قدرت قرار داده و هرگونه توافق را به احترام به حقوق هسته‌ای و جبران خسارات مشروط می‌کند، در حالی که اروپا با ریسک ایجاد بحران دیپلماتیک مضاعف به موازات تبعات جنگ اوکراین مواجه است.
چرا این موضوع برای ایرانیان مهم است؟
برای مردم عادی ایران، مکانیسم ماشه شاید اصطلاحی عجیب و ناآشنا به نظر بیاید، اما تأثیر آن واقعی است. اگر این مکانیسم فعال شود، می‌تواند تحریم‌های سنگین سازمان ملل را بازگرداند که زمانی اقتصاد ما را تحت فشار قرار داده بود و بر همه چیز، از قیمت کالاها تا فرصت‌های شغلی، تأثیر گذاشت.
با این حال، همان‌طور که عباس عراقچی، وزیر امور خارجه، تأکید کرده، استقامت ایران که در پاسخ به چالش‌های اخیر مثل جنگ ۱۲ روزه دیده شد تعادل را تغییر داده است. ایران دیگر فقط از موضع خود دفاع نمی‌کند؛ بلکه خواستار احترام به حقوقش و جبران خسارات است. تهدید ماشه، هرچند جدی، در حال از دست دادن تأثیر خود است، زیرا ایران جایگاه دیپلماتیک و حمایت منطقه‌ای خود را تقویت کرده است.
برجام قولی برای عدالت بود که در آن ایران برنامه هسته‌ای خود را محدود می‌کرد و جهان در ازای آن تحریم‌ها را لغو می‌کرد تا مردم بتوانند در رفاه زندگی کنند. مکانیسم ماشه برای تضمین اعتماد طراحی شده بود، اما استفاده نادرست از آن می‌تواند این اعتماد را از بین ببرد.
با نزدیک شدن به اکتبر ۲۰۲۵، زمانی که این مکانیسم منقضی می‌شود، دیپلماسی قاطع ایران، که با اراده مردم پشتیبانی می‌شود، آینده‌ای را شکل می‌دهد. مکانیسم ماشه مثل ابر طوفانی در افق نمایان است، توفانی که انتظار آن را از نیمه دوم مردادماه می‌توان کشید؛ ممکن اما حتمی نیست.
مکانیسم ماشه در برجام چگونه کار می‌کند؟
برجام که در تیرماه 1394 ( ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵ ) در وین امضا شد، توافقی تاریخی بین ایران و گروه ۵+۱ به علاوه اتحادیه اروپا بود. هدف آن اطمینان از صلح‌آمیز ماندن برنامه هسته‌ای ایران در ازای لغو تحریم‌های اقتصادی بود که اقتصاد ایران را تحت فشار قرار داده بود.
مکانیسم ماشه بخش کلیدی این توافق است که در ماده ۳۶ برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل مشخص شده است. این مکانیسم به زبان ساده این‌گونه کار می‌کند که ابتدا نگرانی مطرح می‌شود. یعنی اگر یکی از اعضای برجام (مثل فرانسه، آلمان یا بریتانیا) معتقد باشد که ایران به‌طور قابل‌توجهی توافق را نقض کرده است می‌تواند موضوع را به کمیسیون مشترک، که شامل نمایندگان همه طرف‌های برجام از جمله ایران است، ارجاع دهد. کمیسیون مشترک ۳۵ روز فرصت دارد تا موضوع را از طریق گفت‌وگو حل کند.
اگر راه‌حلی پیدا نشود، موضوع می‌تواند به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع شود. سپس شورای امنیت ۳۰ روز فرصت دارد تا قطعنامه‌ای برای ادامه لغو تحریم‌های برجام رأی‌گیری کند. اگر قطعنامه‌ای تصویب نشود (یا اگر یکی از اعضای دائم مثل بریتانیا یا فرانسه برای ماشه فشار بیاورد)، همه تحریم‌های سازمان ملل از قطعنامه‌های قبلیکه به سال ۲۰۰۶ بازمی‌گردد به‌طور خودکار بازمی‌گردند. این شامل محدودیت‌هایی بر فعالیت‌های هسته‌ای، تجارت و معاملات مالی ایران است.
مهمترین ویژگی ماشه این است که هیچ کشوری نمی‌تواند آن را متوقف کند. حتی اگر چین یا روسیه مخالف باشند، تحریم‌ها در صورت فعال شدن این فرآیند بازمی‌گردند. این ویژگی آن را به ابزاری قدرتمند اما خطرناک تبدیل می‌کند، زیرا می‌تواند تنش‌ها را به‌سرعت افزایش دهد.
مکانیسم ماشه قرار بود تا ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ برابر با 26 مهرماه 1404معروف به «روز خاتمه»، که قطعنامه ۲۲۳۱ منقضی می‌شود و پرونده هسته‌ای ایران در شورای امنیت بسته خواهد شد، ادامه داشته باشد. اما اگر اروپا بخواهد این مکانیسم را فعال کند باید کارهای مقدماتی آن را از نیمه دوم مردادماه سال جاری آغاز کند در غیر اینصورت از زمانبندی مصوب در متن برجام تجاوز خواهد کرد. تا آن زمان، این مکانیسم به‌ویژه برای اعضای اروپایی برجام اهرم دیپلماتیکی باقی می‌ماند، که نشان داده‌اند اگر فعالیت‌های هسته‌ای ایران نگرانی‌های جدی ایجاد کند، آماده استفاده از آن هستند.
