هر آنچه باید درباره کاخ مرمر دانست

تاریخچه کاخ مرمر

پهلوی اول برای نشان دادن عظمت سلطنت خود به جهانیان، دستور ساخت کاخی باشکوه از جنس مرمر را می‌دهد. «لئون تادوسیان»، معمار برجسته ارمنی‌ایرانی که آثار ارزشمندی همچون «میدان حسن‌آباد» تهران و «کاخ‌موزه سفید سعدآباد»، بخشی از کارنامه کاری او به حساب می‌آید، طراحی آن را به عهده می‌گیرد. عملیات ساخت این کاخ در سال ۱۳۱۶ به پایان می‌‎رسد و از آن پس به منظور اقامت زمستانی رضاشاه و خانواده او مورد استفاده قرار می‌گیرد. این کاخ به سبب استفاده از سنگ مرمر سبز که در تزئین آن به کار رفته، به «کاخ مرمر» شهرت پیدا کرد.

پهلوی اول استعفای خود از سلطنت را در این کاخ به مردم ایران اعلام کرد. با آغاز سلطنت پسرش در شهریور ۱۳۲۰، کاخ مرمر به محل زندگی و کار شاه جوان تبدیل شد. او به همراه همسر اولش ملکه فوزیه در این کاخ زیبا اقامت داشت. همچنین مراسم عقد او با فرح دیبا در این کاخ برگزار شده‌است. کاخ مرمر تا پیش از ترور نافرجام پهلوی دوم در سال ۱۳۴۴ حکم دفتر کار او را داشت. در جریان این ترور، دو تن از نگهبانان کاخ کشته شدند و بخشی از گچ‌بری‌های کاخ آسیب دید.

کاخ مرمر در سال ۱۳۵۵ به «موزه پهلوی» تبدیل شد و تا سال ۱۳۵۷ برای بازدید گردشگران مورد استفاده قرار ‌می‌گرفت. هم‌چنین این اثر در خرداد سال ۱۳۵۷ با شماره ۱۶۰۶ به ثبت ملی رسید. پس از وقوع انقلاب اسلامی، این کاخ از دسترس مردم خارج شد؛ مدتی مقر کمیته انقلاب شد و پس از آن در اختیار رؤسای قوه قضائیه قرار گرفت.

معماری و ویژگی‌ها

کاخ مرمر نمونه‌ای برجسته از معماری تلفیقی ایرانی و اروپایی است. این کاخ دارای بنایی زیبا با نماهای مرمرین و تزئینات داخلی و خارجی هنرمندانه است. رضا شاه در نظر داشت تا ساختمانی از مرمر در محل کاخ فعلی مرمر بسازد. او پس از تقدیم سرپوشی از طلا با نمایی شبیه گنبد مسجد شیخ لطف‌الله از طرف مردم اصفهان، مصمم شد تا ساخت این بنا را آغاز کند و گنبدی باشکوه به‌شکل گنبد مسجد شیخ لطف‌الله روی آن قرار دهد. ساخت کاخ مرمر از سال ۱۳۰۴ آغاز شد و در سال ۱۳۱۶ به اتمام رسید. برخی از ویژگی‌های برجسته معماری کاخ مرمر عبارتند از:

ورودی باشکوه: ورودی اصلی کاخ با ستون‌های بلند و سرستون‌های مزین، نمایی باشکوه و سلطنتی به بنا می‌بخشد. تالار ورودی یا سرسرا، مجموعه‌ای کم‌نظیر از تزیینات داخلی بنا را به بیینده نشان می‌دهد. دیوار‌های این تالار تا ارتفاع یک متر از سنگ مرمر زرد متمایل به نارنجی ساخته شده‌اند و سقف دارای گچ‌بری و رنگ‌آمیزی با ته‌رنگ سبز است. پلکان مرمری سرسرا نیز مزین به سنگ‌تراشی و نقش‌بندی برجسته، برگرفته از هنر هخامنشی و ساسانی و آراسته به نقوش گل‌وبوته با شاخ‌وبرگ گیاهان است. در بالای سرسرا، یک اتاق گنبدی شکل به چشم می‌خورد که طرح آن الهام گرفته از گنبد مسجد شیخ لطف‌الله و اثر هنرمندانی مانند استاد حسین لرزاده، حسین کاشی‌تراش، اسماعیل خاک‌نگار‌مقدم و ابراهیم کاظم‌پور  است.

تالار رنگ: تالار رنگ از زیباترین تالارهای کاخ مرمر به حساب می‌آید که در گذشته به تالار سفره‌خانه مشهور بوده است. نگارگری‌های شیخ صنعان و دختر ترسا و بهرام گور با بهره‌گیری از ادبیات فارسی از آثار استاد بهزاد است که در کنار تذهیب‌‌های چشم‌نواز او شکوه و جلوه‌ای بیشتری به کاخ بخشیده است. هم‌چنین گچ‌بری‌های استاد حسن رضایی بر سقف این تالار دلبری‌ می‌کند.

تالار هنر کهن: کاخ دارای تالارهای بزرگ با سقف‌های بلند و تزئینات داخلی چشمگیر است. این تالارها برای برگزاری جلسات رسمی و مهمانی‌های شاهانه استفاده می‌شدند. امروزه آثار باستانی به نمایش گذاشته شده در تالار هنر کهن، شامل سفال منقوش هزاره پنجم پیش از میلاد، سفال نخودی منقوش مخروطی هزاره چهارم پیش از میلاد (کشف شده در تل باکون فارس)، سفال نخودی منقوش هزاره سوم پیش از میلاد (کشف شده در غرب ایران)، پیکره الهه مادر ایلامی هزاره دوم پیش از میلاد (کشف‌ شده در خوزستان)، ظرف سفالی سه پیاله‌ای چرخ‌ساز و دست‌ساز هزاره اول پیش از میلاد (کشف شده در شمال غربی ایران) و الهه‌های مفرغی هزاره اول پیش از میلاد (احتمالا متعلق به لرستان) می‌شوند.آثار تالار هنر کهن از منظر باستان‌شناسی دارای اهمیت خاصی هستند و به‌عنوان قدیمی‌ترین آثار یافت شده از فرهنگ و تمدن ایرانی، اندیشه هنرمندان آن عصر را به ما نشان می‌دهند.

تالار هنر ایران اسلامی: در این بخش آثاری از مهارت و خلاقیت هنرمندان سده‌های اولیه اسلامی به‌خصوص قرن سوم هجری تا دوره قاجار به نمایش درآمده است. سازه‌های معماری دیدنی و قابل تامل نظیر درب منبت‌کاری شده، جنگ‌افزار و شمشیر جواهردار، سفالینه‌های منقوش، کاشی‌های زرین‌فام، سکه طلا، قطعه خوشنویسی و نقاشی از جمله آثار شاخص و بسیار چشم‌نواز در این تالار هستند.

تالار آینه: تالار آینه کاخ مرمر یکی از بهترین تالارهای آینه در ایران به شمار می‌آید و می‌توان آن را به‌تنهایی به‌عنوان یکی از شاخصه‌های بنا معرفی کرد. این تالار در سال ۱۳۱۷ به طول ۱۴ متر، عرض ۱۰ متر و ارتفاع هفت متر ساخته شده و سقف و دیوارهای آن پوشیده از آینه‌‌کاری است. رضا آذرفشان، استاد مختاری، استاد جعفرخان کاشانی، استاد حسین عبد‌الباقی کاشانی، استاد شیخ حسین کیانفر، استاد کریم منیجه (منیژه)، استاد حسین چپ و  استاد الباقی از هنرمندانی بودند که در ساخت تالار آینه نقش داشتند. روکش چوب پرده‌های نصب شده در تالار آینه، ورق نقره است و آن‌ها را با گل میخ‌های برجسته به دیوار نصب کرده‌اند. کف این تالار تا سال ۱۳۴۶ با پارکت پوشانده شده بود؛ در آن سال کف تالار آینه تعویض و به‌جای پارکت، سنگ مرمر دو رنگ در آن نصب شد.

تالار نقش: تالار نقش نخستین تالار در طبقه بالاست که آثاری از دوره قاجار را نشان می‌دهد. در تالار نقش، رنگ حرف اول و آخر را می‌زند و نقاشی‌های زیبایی در آن به صورت دیوارنگاره و تابلو خودنمایی می‌کند. نگاره شاه‌تهماسب و همایون‌شاه، تابلو نقاشی استاد مدبر و دیوارنگاره جنگ ایران مربوط به سده ۱۳ هجری‌قمری از جمله نقش‌های این تالار است.

تالار ترنج: در تالار ترنج، قالیچه‌های ابریشمی و بافته‌هایی از دوره صفوی و قاجار مانند ترمه، پته، سرمه و غیره به نمایش گذاشته می‌شوند. یکی از بهترین نمونه بافته‌ها در این تالار قالیچه‌ای از دوره صفوی با طرح محرابی، گلدانی بزرگ و پر از گل در پایین و گلدانی کوچک در بالای طرح بر زمینه‌ای یکرنگ است که حاشیه‌های ظریفی در پیرامون آن دیده می‌شود.

تالار خاتم: تالار خاتم، نفس‌گیرترین تالار کاخ مرمر است. این تالار زیبا و خیره‌کننده با دقت و ظرافتی بی‌نظیر، چشم هر بیینده‌ای را به خود خیره خواهد کرد. این تالار تمام خاتم از آثار باشکوه خاتم در دوره معاصر به شمار می‌آید. ساخت تالار خاتم بین سال‌های ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۶  به سرپرستی محمد حسین صنیع خاتم و ۷۲ خاتم‌کار دیگر انجام شده است. این تالار با طول هشت متر و عرض ۶ متر در ضلع شرقی کاخ در طبقه اول قرار دارد.

کاربری کاخ مرمر

کاخ مرمر در دوران پهلوی به عنوان یکی از اقامتگاه‌های اصلی شاهنشاهی و محل برگزاری مراسم‌های رسمی و دیدارهای دیپلماتیک استفاده می‌شد. این کاخ محل زندگی محمدرضا پهلوی و همسر اول او، فوزیه، نیز بوده است؛ همچنین مراسم عقد پهلوی دوم با ثریا اسفندیاری و مراسم نامزدی ایشان با فرح دیبا نیز در این کاخ برگزار شد. کاخ مرمر در سال ۱۳۵۵ با هدف آشنایی بیشتر مردم با زندگی رضاشاه و پهلوی دوم، به موزه تغییر کاربری داد و تا سال ۱۳۵۷ با عنوان «موزه پهلوی» برای همگان قابل بازدید بود. از میان موارد به نمایش آمده در این موزه، ابزارآلات نظامی، لباس افسری و کلاه گلوله خورده شاه در واقعه ترور نافرجام سال ۱۳۴۴ بود. پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷، این کاخ تغییر کاربری داد و به موزه تبدیل شد. مدتی نیز به عنوان دفتر کار برخی از نهادهای دولتی استفاده می‌شد. در میانه دهه ۱۳۷۰ با ادغام کمیته در نیروی انتظامی و نیاز این کاخ به مرمت و بازسازی، قوه قضاییه کاخ مرمر را تخلیه کرد. پس از مرمت، این کاخ مدتی خالی بود تا زمانی که دفتر مجمع تشخیص مصلحت نظام و دفتر آیت‌الله هاشمی رفسنجانی (پس از اتمام دوره ریاست جمهوری) عناوین افراد باید رعایت بشه به این کاخ منتقل شدند. پس از این انتقال، نام «ساختمان قدس» را برای کاخ مرمر برگزیدند.

اهمیت فرهنگی و تاریخی کاخ مرمر

کاخ مرمر به دلیل معماری زیبا و منحصر به فرد خود، و همچنین نقش مهمی که در تاریخ معاصر ایران ایفا کرده، یکی از بناهای ارزشمند و مهم فرهنگی و تاریخی تهران محسوب می‌شود. این کاخ بازتابی از دوره پهلوی و تلاش‌های رضاشاه برای نوسازی و مدرن‌سازی ایران است.

تخلیه کاخ مرمر

پرویز فتاح، رئیس بنیاد مستضعفان ۲۸ دی‌ماه در برنامه «نگاه یک» درباره احداث موزه در کاخ مرمر گفته بود: «مجمع تشخیص مصلحت نظام و شخص مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی حدود ۲۰ تا ۲۵ سال پیش در کاخ مرمر مستقر شدند. همان زمان هم به نظر می‌رسید که این استقرار درست نبود چون مسئولان نظام نباید در این کاخ‌ها بنشینند. در واقع مسئولان نظام این کاخ را از ملت گرفته‌اند. بنابراین باید به آن‌ها برگردانده می‌شد. این کاخ بعد از درگذشت آقای رفسنجانی تخلیه شد اما نه به راحتی، بلکه بعد از ادعاها و جر و بحث‌های زیاد.

این یکی از آن مواردی بود که نمی‌دانستیم پیش چه کسی شکایتمان را ببریم و به ملت چه جوابی بدهیم. البته کاخ با تلاش‌های انجام شده و جدیتی که بیت رهبری انجام داد و همکاری مجمع تشخیص مصلحت نظام، این اواخر تخلیه شد. قرار بود استفاده‌های دیگری برای مهمانان خارجی و تشریفات استفاده شود که از آن هم عدول کردند. ما می‌خواهیم کاخ مرمر را به یک موزه در شأن ملت شریف تبدیل کنیم و امیدواریم تا این موزه دهه فجر آماده شود. در داخل محوطه و کاخ اشیایی به نمایش گذاشته خواهد شد که جزو افتخارات ماست که مردم از آن بازدید و استفاده کنند.»

وضعیت کنونی کاخ مرمر

در سال‌های اخیر، کاخ مرمر به عنوان یکی از موزه‌های مهم تهران مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است. این کاخ هم‌اکنون به عنوان موزه هنرهای اسلامی و ایرانی فعالیت می‌کند و مجموعه‌ای از آثار هنری و تاریخی ارزشمند را به نمایش می‌گذارد.

دسترسی و بازدید از کاخ مرمر

کاخ مرمر در مرکز شهر تهران و در خیابان امام خمینی (سپه سابق) قرار دارد و دسترسی به آن از طریق وسایل نقلیه عمومی و شخصی به راحتی امکان‌پذیر است. این کاخ همه‌روزه به جز ایام تعطیل رسمی برای بازدید عموم باز است و بازدیدکنندگان می‌توانند از زیبایی‌های معماری و تاریخی آن لذت ببرند.