چرا کار سوریه و اسد به اینجا رسید؟

در همان ابتدای بحران غزه از شکل گیری نظم جدیدی در منطقه نوشتم. در کنار برخی مولفه های دیگر، عملیاتی که حماس آغاز کرد در نهایت نقطه عطف و بستری برای دگرگونی نظمی شد که از سال ۲۰۰۳ تا هفتم اکتبر به زیان محور محافظه کار منطقه و غرب شکل گرفته بود.

بدون پرداختن به برخی فرضیه ها درخصوص تبانی و انفعال در سطوح منطقه ای و بین المللی در ارتباط با سوریه؛ به «برخی» منغیرهای عمدتا بیرونی اشاره می کنم که چرا باعث شدند به رغم سریع بودن تحولات اخیر سوریه، وقوع آن تعجبی نداشته باشد.

در سطح داخلی؛

-نزدیک به یک دهه و نیم جنگ و بی ثباتی در سوریه و پیامدها و فشارهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی (فراگیر نبودن نظام سیاسی و عدم جذب اپوزیسیون) حاصل از آن، جامعه و ساختار این کشور را فرسوده ، خسته و تضعیف کرده است. فارغ از مباحثی چون نفوذ و …، آیا می توان انتظار داشت ارتش سوریه که به انسجام و وفاداری شهره بوده پس از جنگی سیزده ساله همچنان با روحیه بالا کارکرد خود را انجام دهد؟ آیا زندگی در شرایط وخیم اقتصادی و یک بحران طولانی حتی طرفداران اسد که عمدتا اقلیت علوی در سوریه هستند را آماده پرداخت هر هزینه ای می کند؟

-مخالفان این بار برخلاف تحولات آغاز بحران سوریه عمل می کنند. رفتارهای آنها نه حساسیت بالا و نه حداقل فعلا نگرانی جدی از  تعدی برنامه ریزی شده به معتقدان به سایر ادیان و مذاهب و اماکن مقدس شان را ایجاد کرده است. اگرچه این امر ممکن است باتوجه به باورهای بنیادگرایانه مخالفان تاکتیکی باشد اما هنوز به بسیج جریان های اعتقادی مقابل منجر نشده است.

در سطح منطقه ای؛

-تحرکات ژئوپلتیکی و هویتی ترکیه از حوزه قفقاز تا مدیترانه در وضعیت از هم گسیختگی نظم در دو سطح بین المللی و منطقه ای، با این هدف بوده تا ضمن کنار نگهداشتن خود از درگیری مستقیم در جنگ های حادث در این مناطق، به دنبال خلق فرصت ها و کسب منافع بیشتر باشد. تجهیز و حمایت اخیر از مخالفان دولت سوریه هم در امتداد همین تحرکات است.

-حملات مکرر اسرائیلی ها به سوریه و هدف قرار دادن مستشاران ایرانی و  حزب الله به نوعی میدان در این کشور از منظر حضور اثرگذار ایران و جریان های مقاومت را دگرگون کرده است. حداقل تا به الان نشانه هایی برای افزایش حضور مستشاران و نیروهای عملیاتی به ویژه پس از گرایش بی اثر دولت اسد به دولتهای محافظه کار عرب دیده نمی شود. فارغ از شرایط سخت ایران تحت تحریم، شاید یک نگاه هم این باشد که تداوم نظام کنونی سیاسی سوریه به صورت پایدار منوط به اراده داخلی و نه حمایت عملیاتی شکننده و دوباره متحدان بیرونی است.

-کشیده جنگ غزه به لبنان وشرایط جدیدی که حزب الله در آن قرار گرفته، باعث شده یکی از نیروهای مهم حامی دولت اسد در حوزه مدیترانه به میزان قابل توجهی از محاسبات  تحولات اخیر سوریه خارج شود. اولویت حزب الله حفظ و بازیابی توان خود در لبنان و در شرایطی است که کانال های لجستیکی سوریه-لبنان هم در حملات تل آویو آسیب دیده اند.

-به نظر می رسد گروههای مقاومت عراق متاثر از عوامل مختلفی از جمله جنگ اخیر رژیم اسرائیل در غزه و لبنان و پیام های تبادل شده و تهدیدات تل آویو بیشتر از گذشته در مسیر هماهنگی با دولت عراق قرار گرفته اند. نگرانی از کشیده شدن درگیری به عراق در صورت حضور گروههای مقاومت در سوریه، در کنار مواضع برخی چهره های مذهبی عراق و عدم رفتار حساسیت زا از سوی بنیادگرایان مخالف اسد هم احتمالا بر رویکرد عراقی ها اثرگذار بوده است.

سطح بین المللی؛

-درگیری در اوکراین و بن بست در آن جنگ باعث شده روسها در پی تحکیم موقعیت خود قبل از شروع به کار ترامپ برآیند. فارغ از برخی تحلیل ها درباره چرایی انفعال مسکو در قبال وقایع اخیر، و نیز عدم تمایل روسیه به حضور موثر ایران در سوریه، اگرچه حفظ دستاوردهای مهم مسکو در جنگ سوریه چون دسترسی مجدد به طرطوس و مدیترانه اکنون به مخاطره افتاده اما اولویت برای آنها اوکراین و توافق با آمریکا بر سر آن است.

متغیرهای مورد اشاره اگرچه همه دلایل وضعیت جاری نیستند اما موجب شده اند تا برخلاف شکل گیری ائتلاف ۴+۱ (ایران، روسیه، عراق، سوریه و حزب الله) در مقابله با داعش و گروه های تکفیری در سوریه، این بار متحدان بیرونی بنا به دلایل و شرایط خاص خود بیشتر نظاره گر باشند و مخالفان مسلح اسد به نحو احسن از آن بهره بگیرند و وضع کنونی شکل بگیرد.