خودروها و زیرساخت‌های فرسوده؛ استخوان لای زخم‌ ریه‌ها

سعیده علیپور

ممنوعیت استفاده از سوخت مازوت در سه نیروگاه در اراک، اصفهان و کرج، دو هفته پیش در هیات دولت تصویب شد. در عوض بنا شد وزارت نیرو «خاموشی‌های منظم» برای شهروندان اعلام کند تا نیروگاه‌ها برای تولید برق، مجبور به مازوت‌سوزی نشوند و هوا، در ماه‌های سرد امسال به سیاق ادوار پیشین آلوده نشود. هر چند در پی این مصوبه باز هم هوای تهران و کلان شهرهای دیگری که در مصوبه هیات دولت نام آنها برده شده آلوده شد؛ اما در پس اعلام مصوبه هیات دولت، افشای موضوعی نهفته بود که در سال‌های گذشته همواره از سوی مسئولان به صراحت یا در لفافه رد می‌شد. 

در حالی که هر ساله در این روزها هوای تهران و سایر کلان شهرهای کشور با آلودگی شدید مواجه و در هاله‌ای از دود بنفش فرو می‌رفت و بسیاری از کارشناسان و رسانه‌ها دلیل آن را مازوت‌سوزی نیروگاه‌‌های برق و البته کارخانه‌ها اعلام می‌کردند، این موضوع از سوی مسئولان امر تکذیب می‌شد.

نتیجه سیاه این تکذیبات که امروز به وضوح بی‌پایه بودن آن مشخص شده در سخنان دیروز رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوا دانشگاه علوم پزشکی تهران خود را نشان داد. او گفت: «سال گذشته حدود ۵۰ هزار مرگ منتسب به آلودگی هوا در کشور رخ داده و این تعداد موارد مرگ، بین ۱۰ تا ۱۲ درصد از کل موارد مرگ در کشور بوده است».

مازوت‌سوی متوقف شده است یا خیر؟

در حالی که همگان گمان می‌بردیم با تن دادن به خاموشی‌ها، دیگر از غول سیاهی که آسمان شهرها را تسخیر کرده و جان دست کم 50 هزار نفر از شهروندان را می‌گیرد خلاص می‌شویم، در هفته پیش شاهد آلودگی شدید هوا بودیم و گزارش‌‌ها از روزهای پیش رو نیز حکایت ادامه آلودگی دارد. موضوعی که نشان می‌دهد خلاصی از آلودگی با مصوبه‌ای که تنها سه نیروگاه برق را از مازوت‌سوزی منع کند، امکان‌پذیر نیست.

حتی رئیس سازمان محیط زیست دولت چهاردهم هم گفت که «قرار نبوده با قطع مازوت‌سوزی آلودگی هوا در تهران برطرف شود».

    در حالی که تندروها سعی دارند تا قصور معضل آلودگی و مازوت‌سوزی که در سال‌های گذشته به اشکال مختلف کتمان شده را متوجه دولت فعلی کنند، باید گفت که ماجرا گسترده‌تر از محدوده اختیارات دولت فعلی و قبلی و ... است؛ برای حل این معضل نیازمند رفع تحریم‌ها، نوسازی زیرساخت‌ها، ثبات اقتصادی و سرمایه‌گذاری برای استحصال بیشتر منابع فراوان گاز کشور هستیم

به گفته شینا انصاری، « نقش ذرات معلق در هوای تهران به منابع متحرک برمی‌گردد که سهم ۵٨ درصدی دارد و از این رو باید تمرکز بر خروج خودروهای فرسوده باشد».

اما واقعیت اینجاست که با شرایط پیچیده و عجیب سیاسی- اقتصادی که شهروندان در آن گیر افتاده‌اند؛ نه تنها نمی‌توان انتظار بهبود شرایط و خروج خودروهای آلاینده و فرسوده را داشت که هر روز با افزایش قیمت خودرو و کاهش کیفیت تولیدات داخلی، باید منتظر بدتر شدن وضعیت آلاینده‌‌های متحرک هم بود.

هم مازوت می‌سوزد هم برق می‌رود!

در این میان شهرهای دیگر کشور که هنوز همین مازوت‌سوزی هم درنیروگاه‌‌های آنها متوقف نشده، نه تنها شاهد قطعی برق هستند که آلودگی سنگینی که پیشتر تنها مخصوص تهران بود را تجربه می‌کنند. در همین باره میثم ظهوریان، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس گفت: «در برخی از شهرها از جمله مشهد نیروگاه‌ها مازوت می‌سوزانند و در عین حال قطعی برق ادامه دارد». به گفته او «این نشان می‌دهد دغدغه آلودگی هوا مطرح نیست، بلکه ذخیره‌سازی سوخت در برخی از نیروگاه‌ها به خوبی انجام نشده و این دلیل اصلی قطعی برق است». موضوعی که این شایعه را تایید می‌کند که به دلیل کمبود مازوت در برخی نیروگاه‌‌ها، مازوت‌سوزی متوقف شده است و نه دغدغه‌مندی در خصوص کیفیت هوا. البته فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت هفته پیش این اتهام را رد کرد و گفت: «رابطه‌ی معناداری بین مصرف مازوت و بیماری‌ها در این سه شهر (البرز، اصفهان و اراک) وجود دارد و صرفاً به جهت سلامتی مردم این تصمیم گرفته شده است، نه چیز دیگر».

 نیاز عاجل نیروگاه‌‌های فرسوده به نوسازی 

در حالی که تندروها سعی دارند تا قصور معضل آلودگی و مازوت‌سوزی که در سال‌های گذشته به اشکال مختلف کتمان شده را متوجه دولت فعلی کنند، باید گفت که ماجرا گسترده‌تر از محدوده اختیارات دولت فعلی و قبلی و ... است؛ برای حل این معضل نیازمند رفع تحریم‌ها، نوسازی زیرساخت‌ها، ثبات اقتصادی و سرمایه‌گذاری برای استحصال بیشتر منابع فراوان گاز کشور هستیم. 

چندی پیش مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی اعلام کرد: «لایحه بودجه سال ۱۴۰۴ در وضعیتی توسط دولت تدوین می‌شود که کشور با ناترازی‌های رو به گسترش در تمامی حامل‌های انرژی از جمله گاز طبیعی، برق و بنزین روبه‌رو است». 

در بخش دیگری از این گزارش آمده است: «مصرف سوخت مایع در نیروگاه‌های حرارتی افزایش یافته و درحال‌حاضر ذخایر گازوئیل و نفت‌کوره نیروگاه‌ها در ۶ ماهه اول ۱۴۰۳ نسبت به‌مدت مشابه سال قبل کاهش پیدا کرده و افزایش ناترازی گاز و عدم امکان تأمین سوخت مایع جایگزین، چالش‌هایی را برای تأمین برق در زمستان به وجود آورده ‌است».

    توقف مصرف مازوت در سه نیروگاه توسط دولت چهاردهم می‌تواند فرصت باشد اما مساله مهم داشتن برنامه و نصب تجهیزات کنترل آلودگی هوا روی صنایع و نیروگاه‌ها است که برای رسیدن به آن باید سرمایه‌گذاری سرعت بگیرد

این چالش ناترازی گاز در حالی است که ایران در فهرست کشورهای دارای بزرگترین ذخایر گازی جهان، دوم است. 

کارشناسان معتقدند هر چند که ما دومین ذخایر گاز جهان را داریم اما برای استحصال و استفاده از این ذخایر تکنولوژی به روزی نداریم. در چند دهه‌ی گذشته دولت درآمد آنچنانی نداشته و مثل گذشته پول نفتش را دریافت نمی‌کرده و قادر به سرمایه‌گذاری هم نبوده است. به علاوه برای بخش خصوصی هم امنیت سرمایه‌گذاری فراهم نبوده تا در این خصوص وارد عمل شوند. در حالی که سوخت اول نیروگاه‌های ما گاز، در مرحله بعد گازوئیل و سپس مازوت ، میزان تولید گاز کشور هر سال کمتر از سال قبل شده و این در حالی است که میزان مصرف خانگی گاز هم بالاتر رفته است. همه اینها در افزایش استفاده از سوخت‌های آلاینده‌تر و آلودگی هوا موثر است.

محمد صادق حسنوند، رئیس مرکز تحقیقات آلودگی هوا دانشگاه علوم پزشکی تهران هم دیروز با اشاره به نقش ۱۲ درصدی آلودگی هوا در فوتی‌های کشور گفت: «توقف مصرف مازوت در سه نیروگاه توسط دولت چهاردهم می‌تواند فرصت باشد اما مساله مهم داشتن برنامه و نصب تجهیزات کنترل آلودگی هوا روی صنایع و نیروگاه‌ها است که برای رسیدن به آن باید سرمایه‌گذاری سرعت بگیرد».

قانون فراموش شده‌ هوای پاک 

سالهاست که وضع به همین منوال است؛ ایستگاه‌های کیفیت هوا وضعیت قرمز را نشان می‌دهند و اورژانس و هلال‌احمر به حالت آماده‌‌باش درمی‌آید و صد البته یک سری تصمیمات هم در کمیته اضطراری گرفته‌ می‌شود؛ تعطیلی برخی از مقاطع تحصیلی، جلوگیری از تردد ماشین، موتور و کامیون‌ها، جلوگیری از انجام فعالیت‌های ورزشی در فضای باز و ... . محدودیت‌هایی که باز هم گریبان مردم را می‌گیرد و نه مسئولان امر را. همه اینها در حالی است که هنوز بسیاری از مواد قانون هوای پاک اجرایی نشده؛ قانونی که بیش از هشت سال از تصویب آن می‌گذرد و در این مدت می‌بایست بخش قابل توجهی از مشکل آلودگی هوا را حل می‌کرد، اما در حد نوشته روی کاغذ باقی مانده‌ و جالب‌تر اینکه هیچ سازمان و نهاد و ارگانی هم در خصوص آن پاسخگو نیست.

هرچند سازمان بازرسی کل کشور نیز بارها از ورود به مسئله آلودگی هوا خبر داده بود، هرچند که هیچگاه اسامی سازمان‌های متخلف و مجازات‌های در نظر گرفته شده برای آن‌ها اعلام نشد. این در حالی است که بر اساس قانون هوای پاک، دستگاه‌های مختلف اجرایی در کشور ازجمله وزارت کشور، وزارت نفت، وزارت نیرو، نیروی انتظامی، شهرداری، صدا و سیما و... مکلفند تا هر یک به‌ تناسب وظایف خود، اقداماتی را برای کنترل آلودگی هوا در کشور اجرایی کنند.

متهمان اصلی آلودگی هوا

در این میان نباید فراموش کرد که 94 درصد تولید انرژی در کشور بر پایه سوخت‌های فسیلی است. این سوخت فسیلی ممکن است در موتورخانه منازل مسکونی، خودروها یا صنایع مصرف شود.  حال در کنار این موضوع 16 نیروگاه بخاری کشور در 14 استان را هم اضافه کنید. این نیروگاه‌ها حدود 25 درصد تولید برق نیروگاه‌‌های حرارتی را به خود اختصاص می‌دهند و می‌توانند روزانه حدود 54 میلیون لیتر سوخت گاز، گازوئیل یا مازوت را بسوزانند.

با توجه به اینکه عوامل آلودگی هوا مشخص هستند اولین راه برای مبارزه با آن شناخت منبع آلاینده و سهم انتشار آلاینده‌هاست که می‌تواند شهر به شهر متفاوت باشد و نیاز به مطالعه جداگانه دارد. این مطالعات در تهران سه بار انجام گرفته و منابع و سهم‌شان در آلودگی هوا شناسایی شده‌اند. براساس آخرین به‌روزرسانی سیاهه انتشار آلودگی هوای شهر تهران، بیشترین میزان انتشار ذرات معلق به عنوان آلاینده معیار آلودگی هوا در زمستان خودروهای دیزلی هستند که در مجموع ۳۴ درصد سهم دارند. بعد از آنها صنایع هستند با سهم ۱۷ درصدی، سپس خودروهای سواری ۱۴ درصد، نیروگاه‌ها ۱۳ درصد، موتورسیکلت‌ها ۱۰ درصد و همچنین سایر منابع. مواردی که در سالیان اخیر نه اراده‌ای در خصوص رفع آن حاکم بوده و نه اولویتی برای هیچ یک از مدیران داشته است.

همه می‌دانیم که آلودگی هوا چیزی نیست که با اقدامات چند ماهه حل شود و برای درمان آن نیاز به سال‌ها تلاش و اجرای منظم و پیوسته راهکارهای تعیین‌شده‌ای است که خوشبختانه در قانون وجود دارد، اما آنچه این روزها دیده می‌شود، فرسودگی زیرساخت‌هایی است که به دلیل سیاست‌های نادرست اداره کشور روز به روز فرسوده‌تر شده و آلودگی هوا را به وضعیتی بحرانی و کشنده تبدیل کرده است.