بازی ترکمنستان در زمین تهرانِ بدون برجام

نهال فرخی 

اظهارات دیروز رئیس‌جمهور را شاید بتوان یکی از مهم‌ترین موارد خبری در روزهای اخیر دانست، افشاگری که البته برای ایرانیان با توجه به سابقه رفتاری ترکمنستان چندان عجیب نبود. مسعود پزشکیان دیروز و در بخشی از سخنان خود در آیین تجلیل از فعالان طرح جهش تولید در دیم‌زار‌ها، گفت: «دیروز برادران سازمان برنامه و بودجه به من گفتند ترکمنستان حاضر نیست درباره‌ی گاز با دولت ما قرارداد ببندد، می‌گویند دولت پول نمی‌دهد و می‌گویند به این علت با بخش خصوصی قرارداد می‌بندیم. البته قصد نبود این موضوع رسانه‌ای شود که البته الان رسانه‌ای شد! چرا با پیمانکار قرارداد می‌بندیم و به او پول نمی‌دهیم؟ اگر پیمانی می‌بندیم باید به آن پایبند باشیم و نباید عدول کنیم. این مفاهیم دینی ماست.»

این سخنان درباره امتناع ترکمنستان از بستن قرارداد با دولت ایران و در مقابل اصرار به حضور بخش خصوصی در قراردادها در حالی توسط پزشکیان مطرح شد که پیش از این و در روز 20 مهرماه سال جاری پس از بازگشت او از سفر ترکمنستان در تشریح نتایج و دستاوردهای این سفر، گفته شده بود: «در این دیدار توافق‌هایی درباره همکاری‌ها و تبادلات گاز، برق و رونق بخشیدن به بازارچه‌های مرزی داشتیم که قرار شد در نشست کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی که قرار است در تهران برگزار شود، این توافق‌ها نهایی خواهند شد.»

در واقع اکنون می‌توان این طور ارزیابی کرد که در فاصله زمانی 30 روز گذشته توافقات لازم میان ایران و ترکمنستان برای حل بحران‌های گازی پیاپی فی‌مابین به نتیجه مطلوب نرسیده است.

کما اینکه ترکمنستان هشت سال پیش و در سال 2015 نیز به خاطر تاخیر یک دهه‌ای ایران در پرداخت بدهی گاز، صادرات گاز به ایران را قطع کرد. همچنین  چهار سال پیش و در سال 2020  در پی شکایت عشق‌آباد از تهران در دیوان دادرسی بین‌المللی، ایران دو میلیارد دلار جریمه شد و به اجبار دست‌کم اصل بدهی خود را طی سه سال گذشته به ترکمنستان پرداخت کرد و مذاکرات برای جریمه دیرکرد نیز همچنان ادامه دارد. 

ترکمنستان پیشتر روزانه ۳۰ میلیون متر مکعب صادرات گاز به ایران داشت. 

سخنان پزشکیان اکنون از این جهت اهمیت دارد که بحران ناترازی برق ایران در تابستان منجر به نصف شدن تامین برق صنایع و خاموشی‌های گسترده شد، و هشدارها نسبت به عمیق‌تر شدن کسری زمستانی گاز نیز افزایش یافته است.  کمااینکه براساس قراردادی که از ٢٠ سال پیش میان شرکت ملی گاز ایران و شرکت «ترکمن گاز» امضا شده، بخشی از گاز مصرفی مناطق شمالی ایران با واردات از ترکمنستان تأمین می‎شود.

    ترکمنستان می‌داند که ایران نیازمند گاز این کشور است و با داشتن منابع غنی گاز طبیعی هر روز از توان برداشت ما کمتر می‌شود پس عجیب نیست که برای نوشتن قرارداد تازه شرط بگذارد و یا بار دیگر همچون سال 1386 ، ناگهان بهای گاز را تا 9 برابر افزایش دهد

ایران تابستان امسال با کسری ۱۷ هزار مگاواتی برق مواجه شد و اکنون انتظار می‌رود کسری زمستانی گاز نیز به ۳۰۰ میلیون متر مکعب برسد. برای درک بهتر حجم کسری برق و گاز ایران ذکر این نکته کافی است که ترکمنستان بزرگ‌ترین صادرکننده برق در میان همه کشورهای همسایه ایران است و اگر کل برق تولیدی خود را تحویل ایران دهد، حتی نیمی از کسری برق ایران جبران نخواهد شد. در دی ماه سال 1402 نیز ترکمنستان با شروع سال جاری میلادی یعنی سال 2024 ، هم سوآپ گاز از طریق ایران به باکو  و هم صادرات گاز به ایران را متوقف کرد؛ و این دقیقا در اوج کسری زمستانی شدید گاز ایران بود.

ماجرای طلب دومیلیارد دلاری ترکمنستان

ترکمنستان همچنین از ابتدای ژانویه ۲۰۱۷ به دلیل تاخیر بلندمدت جمهوری اسلامی در پرداخت بهای گاز، صادرات گاز به ایران را متوقف و علیه ایران به دیوان دادرسی بین‌المللی شکایتی دیگر طرح کرد. طبق حکم این دادگاه، ایران باید دو میلیارد دلار به ترکمنستان پرداخت کند.

جواد اوجی، وزیر وقت نفت در همان زمان گفته بود ایران «اصل بدهی» گازی ترکمنستان را تا تابستان سال گذشته پرداخت کرده و واردات «محدود» گاز از این کشور آغاز شده است. در واقع اشاره اوجی به شکایت سال 2015 بود اما ترکمنستان همچنان مدعی دریافت جریمه تاخیر پرداخت بهای گاز خود از ایران است.

اما فارغ از سخنان روز گذشته رئیس‌جمهور که خواسته بود خیلی خبری نشود؛ اما در طول سال‌های گذشته بارها ایران و ترکمنستان بر سر قیمت گاز اختلاف داشته‌اند و این موضوع اساسا دیگر یک مساله پوشیده و مخفی نیست. قطع گاز ترکمنستان دقیقا در روزهای سرمای سوزان در خراسان شمالی را شاید دیگر کمتر شهروند ایرانی است که به یاد نیاورد. همچنین نباید از یاد برد که ترکمنستان ادعای حدود ۲ میلیارد دلار طلب از ایران دارد که سابقه آن به سال ۱۳۸۶ برمی‌گردد. در زمستان آن سال، ترکمنستان به دلیل اختلاف بر قیمت، صادرات گاز به ایران را قطع کرد و قیمت آن را ۹ برابر بالا برد.

البته که ترکمن‌ها با همین قطع‌ پی‌درپی  گاز و به خصوص در سرمای استخوان‌سوز سال 1386 موفق شدند بهای گاز را یک بار 9 برابر افزایش دهند و در دفعات دیگر نیز ایران را وادار به وصول یا پرداخت مطالباتشان کنند و این که اکنون گفته می‌شود ایرانی‌ها بهای گاز را نمی‌پردازند کمی خارج از انصاف است، چرا که ترکمنستان در یک مرحله با فشار به ایران قیمت قرارداد را بدون هیچ پیش‌زمینه‌ای تا 9 برابر افزایش داده است.

کسری گاز ایران و بازی ترکمن‌ها

مساله اکنون این است که به نظر می‌رسد، ترکمنستان از بحران گازی ایران آگاهی دارد و احتمالا رفتاری مشابه سال های گذشته و به خصوص سال 1402 ممکن است در زمستان امسال نیز تکرار شود. همچنین اول آبان سال جاری نیز منصور دفتریان، رئیس انجمن مهندسی گاز خبر داد که تا دو دهه آینده تقاضای گاز کشور به دو میلیارد متر مکعب در روز خواهد رسید و این انجمن به شورای عالی امنیت ملی اطلاع داده اگر به مشکل ناترازی گاز در کوتاه‌مدت رسیدگی نشود، اداره کشور ممکن نخواهد بود.

    به نظر می‌رسد اهمیت آن چه مسعود پزشکیان دیروز درباره قرارداد گازی با ترکمنستان گفت نشانه‌های خود را در جای دیگر بروز می‌دهد و بدون برجام بحران گازی کشور ادامه دارد. مساله ایران ناترازی شدید گازی و عدم دسترسی به سرمایه‌گذار خارجی و تکنولوژی کشورهای بزرگ غربی است. در چنین شرایطی ناجی وضعیت تنها می‌تواند دستگاه دیپلماسی کشور باشد

در واقع به نظر می‌رسد اگر این اخطار با این جدیت به مسئولان کشور داده شده یعنی مسئولان ترکمن گاز به عنوان طرف قرارداد ایران در جریان آن هستند. دفتریان همچنین هشدار داده که در سال ۱۴۱۸ حتی اگر شتاب رشد مصرف به نصف رسانده شود، باز هم ۱۵۰۰ میلیون مترمکعب تقاضای گاز در کشور خواهد بود، اما تنها قادر به تامین ۴۰۰ میلیون متر مکعب خواهیم بود.

فشار به پارس جنوبی بدون سرمایه‌گذار 

مساله این است که ایران هم‌اکنون روزانه ۷۰۰ میلیون متر مکعب تولید گاز دارد، اما میدان پارس جنوبی که سه چهارم گاز کشور را تامین می‌کند وارد نیمه دوم عمر خود شده و هر سال ۶ درصد از تولید آن کاسته می‌شود. هم چنین صندوق توسعه ملی نیز زمستان سال 1402 پیش‌بینی کرده بود که سطح تولید گاز کشور در ۲۰ سال آینده تنها قادر به تامین «یک سوم» از تقاضای داخلی خواهد بود.

در این میان، مرکز پژوهش‌های مجلس نیز تابستان سال گذشته گزارشی مشابه با صندوق توسعه ملی منتشر کرد و خبر داد که به غیر از کسری روزانه ۲۵۰ میلیون متر مکعبی گاز در زمستان، در دیگر فصول سال هم کسری وجود دارد و در مجموع متوسط ناترازی روزانه گاز کشور در کل سال، حدود ۱۲۳ میلیون متر مکعب است و سال به سال به این کسری افزوده خواهد شد.

این شرایط در حالی است که حدود سه چهارم از گاز ایران از میدان پارس جنوبی ، مشترک با قطر، تولید می‌شود. وزارت نفت ایران می‌گوید این میدان از سال گذشته وارد نیمه دوم عمر خود شده و با ادامه افت فشار آن، از سال جاری، هر سال تولید گاز از پارس جنوبی ۱۰ میلیارد متر مکعب کاهش خواهد یافت.

بدون برجام بحران گازی ادامه دارد

ایران بعد از برجام، قراردادی پنج میلیارد دلاری با کنسرسیومی به رهبری شرکت توتال فرانسه برای توسعه فاز ۱۱ پارس جنوبی امضا کرد اما بعد از خروج آمریکا از برجام، توتال از این پروژه کنار کشید و شریک چینی این پروژه، سی‌ان‌پی‌سی، نیز بعد از مدتی پروژه را رها کرد. آن هم در شرایطی که فناوری ساخت این تجهیزات تنها در انحصار چند شرکت انگشت‌شمار غربی است.از سوی دیگر ۸۰ درصد میادین نفتی فعال ایران در نیمه دوم عمر خود قرار دارد و سالانه ۸ تا ۱۲ تولید خود را از دست می‌دهد. تمرکز دولت اکنون روی میادین نفتی جدید است تا جلو افت تولید و صادرات آن را بگیرد و پروژه‌های گازی در اولویت نیستند.

در چنین شرایطی به نظر می‌رسد اهمیت آن چه مسعود پزشکیان درباره قرارداد گازی با ترکمنستان گفت نشانه‌های خود را در جای دیگر بروز می‌دهد، مساله ایران ناترازی شدید گازی و عدم دسترسی به سرمایه‌گذار خارجی و تکنولوژی کشورهای بزرگ غربی است.

در چنین شرایطی ناجی وضعیت تنها می‌تواند دستگاه دیپلماسی کشور باشد. در حالی که قطر تنها در سال 2023 ، پنج قرارداد بزرگ با شرکت‌های فرانسوی، ایتالیایی، آمریکایی و نروژی بسته است، ایران حتی یک دکل آبی جدید نتوانسته خریداری کند.

در واقع اکنون به نظر می‌رسد بیش از وزارت نفت و سازمان برنامه و بودجه چشم‌ها باید به دستگاه دیپلماسی دولت دوخته شود. ایران برای احیای شبکه گازی خود، بهبود وضعیت نابه سامان میادین گازی و نفتی خود به سرمایه‌گذاران خارجی و قراردادهای بین‌المللی نیاز دارد. مساله‌ای که با برجام می‌توانست به نتیجه برسد اما حالا بدون برجام حتی سایه ای از امکان آن نیز دیده نمی‌شود.

ترکمنستان به خوبی می‌داند ایران اکنون نیازمند گاز این کشور است و حتی با داشتن منابع غنی گاز طبیعی هر روز از توان برداشت ما کمتر می‌شود پس عجیب نیست که برای نوشتن قرارداد تازه شرط و شروط بگذار و یا در اقدامی خطرناک بار دیگر هم چون سال 1386، ناگهان بهای گاز را تا 9 برابر افزایش بدهد. 

هر چقدر ایران در مساله روابط با جهان در انزوای بیشتر فرو برود، فرصت طلبی کشورهایی که با ما در مراوده هستند افزایش خواهد یافت و دقیقا نجات از این انزوای سیاسی است که می‌تواند ناجی حوزه انرژی و اقتصاد کشور شود.