تغییرات تولید نفت ایران در سایه تحریم‌ها

به گزارش اداره اطلاعات انرژی آمریکا در سال ۲۰۲۳، ایران یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت و گاز طبیعی جهان بود، با داشتن رتبه سوم ذخایر نفتی و دوم ذخایر گاز طبیعی. با وجود این ذخایر فراوان، تولید مایعات نفتی ایران به دلیل تحریم‌ها و کمبود سرمایه‌گذاری محدود شده است.

مصرف و تولید نفت و سایر مایعات

تولید نفت و مایعات نفتی ایران از کمترین میزان در سال ۲۰۲۰ (کمتر از ۳.۰ میلیون بشکه در روز) به ۴.۰ میلیون بشکه در روز در سال ۲۰۲۳ افزایش یافت. حدود ۲.۹ میلیون بشکه از این میزان، نفت خام و بقیه میعانات و گاز مایع بود.

ایران در سال ۲۰۲۳ چهارمین تولیدکننده بزرگ نفت خام در اوپک و سومین تولیدکننده بزرگ گاز طبیعی در جهان در سال ۲۰۲۲ بود. این کشور دارای برخی از بزرگترین ذخایر اثبات شده نفت و گاز طبیعی جهان است و به عنوان سومین کشور بزرگ نفت و دومین کشور بزرگ ذخایر گاز طبیعی جهان در سال ۲۰۲۳ رتبه بندی شده است. در پایان سال ۲۰۲۳، ایران ۲۴ درصد از ذخایر نفت در خاورمیانه و ۱۲ درصد در جهان را به خود اختصاص داده است. با وجود ذخایر فراوان، تولید کل مایعات ایران محدود است زیرا بخش نفت طی چندین سال تحت سرمایه گذاری کم و تحریم های بین المللی قرار داشته است. اگرچه ایران عضو اوپک است، اما از کاهش تولید در توافق اوپک پلاس معاف است زیرا تولید نفت خام آن در نتیجه تحریم ها محدود شده است. با وجود این تحریم ها، ایران در سال های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ صادرات نفت خام خود را عمدتاً به چین افزایش داد. ایران تولید نفت خام خود را از سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۳ حدود ۱ میلیون بشکه در روز افزایش داد زیرا صادرات آن به چین در این مدت تقریباً ۸۷۰ میلیون بشکه در روز افزایش یافت.۳ در پاسخ، ایالات متحده در آوریل ۲۰۲۴ تحریم هایی را برای پوشش بنادر، کشتی ها و پالایشگاه های درگیر در خرید نفت ایران گسترش داد. این تحریم های جدید اجازه می دهد تا در صورت تداخل تحریم ها با امنیت ملی ایالات متحده، معافیت ۱۸۰ روزه اعمال شود.۴ در صورت لغو همه تحریم های نفتی، تولید نفت خام ایران می تواند به ظرفیت کامل خود بازگردد که ما آن را ۳.۸ میلیون بشکه در روز تخمین می زنیم. اقتصاد ایران نسبت به بسیاری از کشورهای دیگر خاورمیانه نسبتا متنوع است، اما صادرات نفت و سایر مایعات منبع مهم درآمد دولت است.۵ در سال ۲۰۲۳، برآورد می کنیم که شرکت های نفتی ایران حدود ۵۳ میلیارد دلار درآمد خالص صادرات نفت کسب کرده اند که مشابه درآمدهای سال ۲۰۲۲ و بالاتر از حدود ۳۷ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ است. درآمدهای صادراتی کل در سال ۲۰۲۲ به دلیل افزایش قیمت جهانی نفت و افزایش کل صادرات مایع نفت از ایران افزایش یافت.۶ در مقابل، اگرچه صادرات نفت ایران در سال ۲۰۲۳ با سرعت بیشتری نسبت به سال ۲۰۲۲ افزایش یافت، اما قیمت های جهانی نفت کاهش یافت که منجر به ثابت ماندن درآمدهای صادراتی نفت شد. برآوردهای درآمدی ما تخفیف های متفاوتی را که ایران بر قیمت های رسمی فروش خود اعمال می کند و احتمالاً درآمدهای کلی نفت را در سال ۲۰۲۳ کاهش داده است، در نظر نمی گیرد. بحران ارزی ایران که پس از اعمال مجدد تحریم ها در سال ۲۰۱۸ رخ داد، محدودیت های مالی را بر شرکت های انرژی ایران تحمیل کرده و پیشرفت و حتی لغو برخی پروژه ها را در چند سال گذشته کند کرده است.۸ اقتصاد ایران در سال ۲۰۲۲ حدود ۱۳.۵ کوادریلیون واحد حرارتی بریتانیا (quads) انرژی اولیه مصرف کرد که آن را به بالاترین مصرف کننده انرژی در خاورمیانه تبدیل کرد. گاز طبیعی و نفت تقریباً تمام مصرف انرژی اولیه ایران را تشکیل می دهند و انرژی آبی، زغال سنگ، هسته ای و انرژی های تجدیدپذیر غیر هیدرولیز سهم باقیمانده را تشکیل می دهند.

وضعیت تولید نفت ایران، از ۲۰۱۱ تا اکتبر ۲۰۲۴

اداره انرژی آمریکا تصویری از تولید نفت ایران و مشتقات آن از سال ۲۰۱۱ تا می ۲۰۲۴ را منتشر کرده و اثرگذاری وقایع مختلف اقتصادی و سیاسی بر آن را منعکس کرده است. در این تصویر، سه شاخص «نفت و سایر تولیدات وابسته به آن» (Petroleum and other liquids production)، «مصرف نفت» (Oil comsumption) و «تولید نفت خام» (Crude Oil Production) و روند آن‌ها بررسی شده است. آمارها نشان می‌دهد که در  اوایل سال ۲۰۱۱ که تقریبا معادل با اواخر سال ۸۹ و اوایل سال ۱۳۹۰ است، سطح تولید نفت و مشتقات‌ آن در ایران تقریبا ۴.۳ میلیون بشکه در روز بود.

در آپریل ۲۰۱۲، آمریکا تحریم‌هایی را علیه بانک مرکزی ایران اعمال کرد. بلافاصله بعد از این اقدام، روند تولید نفت و مشتقات آن در ایران نزولی شد. در سپتامبر همان سال، اتحادیه اروپا نیز واردات از ایران را مورد تحریم قرار داد و تحریم‌های دیگری هم علیه کشتیرانی و بیمه در بخش نفتی ایران اعمال کرد. بعد از این اقدام، سطح تولید نفت و مشتقات آن در ایران به حدود ۳.۵ میلیون بشکه در روز اُفت کرد. در بهار سال ۲۰۱۴، نتایج مثبتی از توافق برجام به گوش می‌رسید و بعد از آن تولید نفت و مشتقات آن در ایران ابتدا با شیبی کند و سپس با امضای این توافق با شتاب بیش تر رو به افزایش گذاشت تا جایی که در سال ۲۰۱۶ به بالای ۴.۳ میلیون بشکه در روز رسید.

اوج تولید نفت و مشتقات آن در ایران در این بازه زمانی به فوریه ۲۰۱۸ مربوط می‌شود که در آن ایران نزدیک به ۵ میلیون بشکه در روز نفت تولید می‌کرد. با این حال، از زمان شروع زمزمه‌های خروج ترامپ از برجام این شاخص رو به کاهش گذاشت و با خروج رسمی آمریکا از این توافق در دسامبر ۲۰۱۸، تولید نفت ایران ابتدا تا حدود ۳.۸ میلیون بشکه در روز و سپس تا حدود ۲.۹ میلیون بشکه در سال ۲۰۲۰ اُفت کرد. از سال ۲۰۲۰، ایران تلاش‌هایی را برای افزایش تولید و صادرات نفت آغاز کرد. این تلاش‌ها باعث شد تا در می ۲۰۲۴ که تقریبا مصادف با اردیبهشت امسال است، به ۴.۳ میلیون بشکه در روز برسد.